در ۹ شهریور ۱۳۵۷، همزمان با اوج گیری نهضت امام خمینی(ره) در ایران، وی که برای گفت وگو، به دعوت معمر قذافی سفری رسمی به لیبی داشت، ناپدید شد و طی این سال ها اخبار ضد و نقیضی در مورد او منتشر شده است، با این حال بعد از گذشت سال ها از ربوده شدن وی، آنچه که در مورد امام موسی صدر مسلم است، نوع رویکرد اوست که با گذشت 40 سال هنوز منشاء و محوری برای ایجاد ارتباط مسالمت آمیز میان مسلمانان به شمار می رود.
از این رو، به مناسبت فرا رسیدن ایام ربوده شدن این شخصیت اثرگذار عالم تشیع با دکتر شریف لکزایی، محقق و مولف اندیشه سیاسی و صاحب کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام موسی صدر» گفت وگوی مشروحی داشته ایم که در ادامه به حضورتان تقدیم می شود:
امام موسی صدر، نگاهی همه جانبه و تعامل گرا نسبت به مسایل داشته و همواره تلاش می کرد تا این تعامل را در میان ممالک اسلامی زنده کند. با توجه به این مساله به نظرتان این نگرش امام موسی صدر چه قدر می تواند در جامعه امروز مسلمین جهان موثر و راهبردی باشد؟
قبل از پاسخ مقدمه ای را عنوان می کنم، شاید بتوانیم بگوییم امام موسی صدر یک شخصیت جهانی است. از یک طرف متفکر بزرگی است و از یک طرف فعالِ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بسیار مهمی در جامعه لبنان و جهان اسلام محسوب می شود.
با توجه به شرایطی که جامعه لبنان دارد و از سوی دیگر وضعیت منطقه خاورمیانه و آنچه جهان اسلام درگیر آن بوده و است، این دغدغه همواره در ذهن امام موسی صدر وجود داشت که باید به سمت و سویی حرکت کنیم که مردمان جهان اسلام به دور از منازعه و درگیری در کنار هم زیست کنند و یک همزیستی مسالمت آمیز را داشته باشند.
از این جهت لبنان یک نمونه مهم است برای اینکه امام موسی صدر بتواند دغدغه خودش را آنجا پیاده کند. لبنان جامعه ای است که از نظر فرهنگی تنوع داشته و همچنین احزاب سیاسی مختلفی در این کشور وجود دارد و از نظر اقتصادی نیز وضعیتش روشن است، هرچند که شیعیان لبنان در حوزه مسایل اقتصادی جایگاه محدودتری نسبت به دیگران داشتند.
نکته مهم این است که امام موسی صدر در این فضا می خواهد کاری کند که مردم این جامعه، در عین تفاوت های فرهنگی و دینی و حتی سلایق سیاسی گوناگون، کنار هم زیست کرده و جامعه را به پیشرفت برسانند.
با این تفاصیل طی کردن چه روندی و انجام چه کارهای برای زیست مسالمت آمیز مردم علی رغم تفاوت ها در اندیشه امام موسی صدر ضرورت دارد؟
به نظر می رسد چندین کار از نظر امام موسی صدر اهمیت پیدا می کند، نخست آنکه شرایط اجتماعی و اقتصادی برای همه مردم لبنان برابر شود. یعنی در این جامعه هم شیعیان و هم اهل سنت و سایرین از برخورداری های اجتماعی و اقتصادی برابری بهره مند شوند. او می خواهد آموزه های اسلامی را پیاده سازی کند و تحقق ببخشد. در واقع الگویی که از کار پیامبر(ص) در نظر دارد این است که انسان را تربیت کند؛ بنابراین، بخش آموزشی برای امام موسی صدر بسیار اهمیت می یابد و او به سمت و سوی این نگرش تعلیمی و تربیتی می رود و این نگاه را برای همه سطوح جامعه لبنان پررنگ می کند.
از طرف دیگر امام موسی صدر ایده تشکیل جامعه اسلامی را در ذهن دارد، لذا تلاش می کند که آموزه های دینی به صورت دقیق تری فهم و به صورت صحیح تری مورد توجه قرار گیرد و یک آگاهی بخشی عمومی صورت گیرد، به نوعی او می خواست آن جامعه آرمانی زمان صدر اسلام و رسول الله(ص) را در لبنان و سپس در خاورمیانه پیاده کند.
لذا شرط اصلی و اساسی برای پیاده کردن این مساله «تعامل» است، تعامل وقتی اتفاق می افتد که تفاوت هایی در یک جامعه وجود داشته باشد و بشود یک بده بستانی انجام شود و در جامعه لبنان دقیقا این شرایط به خوبی فراهم است یعنی هم تنوع فرهنگی وجود دارد و هم تفاوت های سیاسی و اقتصادی؛ پس نیاز است که در این بخش ها تحرکی صورت گیرد و این جامعه از این فضایی که هست به سمت و سوی رشد و پیشرفت و توسعه و تعالی حرکت کند.
این رویکرد مدلی بود که امام موسی صدر نه تنها در مورد لبنان که حتی در مورد جهان اسلام کارساز می دانست، یعنی لزوم گفت وگو و تعامل میان ممالک اسلامی، مساله ای که امروز بسیار از آن فاصله گرفته ایم.
امام موسی صدر برای نیل به این هدف چه اقداماتی را انجام داد؟
او همواره رویکردی گفت وگو محور داشت، برای مثال در جامعه لبنان، با دولت وارد مذاکره می شود و به همه لایه های موجود در جامعه وو دولت توجه کند. با ریاست جمهوری و نخست وزیری و سایر ارکان دولتی وارد تعامل می شود.
در بخش دیگر به ویژه از منظر اسلامی و مذهبی و دینی با علما وارد گفت وگو شده و همچنین در مواجهه با جامعه اهل سنت تلاش می کند که حتی آموزه های مشترکی را به اجرا بگذارند؛ برای مثال روز عید فطر واحدی میان مسلمین شیعه و سنی باشد. اذان و اقامه واحد باشد.
توجه داشته باشیم که امام موسی صدر معتقد است دین، آیینِ زندگی و انسان سازی است و بنابراین باید در جامعه حضور داشته باشد. صدر به دین یک نگاه اجتماعی دارد. به باور امام موسی صدر، دینی که نتواند زندگی انسان ها را تأمین و انسان ها را در زیست دنیایی کمک کند، قابل اعتنا نیست. چنین دینی در مرحله انسان سازی و جامعه سازی و نهادسازی نقش مهمی دارد و با همین رویکرد هم در جامعه فعالیت می کند که بتواند دین را در زندگی بیاورد.
وی همچنین در عرصه دینی با مسیحیان لبنان به همین صورت وارد گفت وگو و تعامل شده و در نشست های مهم آنها به عنوان سخنران حاضر می شود و مباحثی را که فکر می کند مشترک است و می تواند مورد توجه قرار گیرد، بیان می کند.
فراتر از لبنان و در اندیشه فرامرزی امام موسی صدر ایده ها و فعالیت های امام موسی صدر چه نمودی داشت و چگونه اندیشه های تقریبی و تعاملی را دنبال و اعمال می کرد؟
او با سیاستگذاران کشورهای پیرامونی و همچنین ممالک وارد گفت وگو می شد تا بتواند بخشی از مشکلاتی را که جامعه لبنان گرفتارش شده است، حل کند. جامعه لبنان به هر حال متاثر از تاسیس رژیم صهیونیستی، بخش زیادی از آوارگان فلسطینی را در خود جای داده بود و گروه های چریکی و مقاومت در لبنان حضور داشتند که این خودش باعث مشکلاتی در جامعه لبنان به خصوص بخش جنوب لبنان شده است، لذا امام موسی صدر برای آنکه این قصه را حل کند، وارد تعامل و گفت وگو با سایر کشورها از جمله سوریه، مصر و دیگر مقاماتی که در کشورهای مختلف بودند، می شود.
آنچنان که اشاره داشتید گفت وگو، محور و راهبرد امام موسی صدر بود، امروز به نظرتان با توجه به همه تنوع ها و شرایط خاص سیاسی فرهنگی در کشورها و به ویژه ممالک اسلامی چگونه می توان، رویکرد امام موسی صدر را در جوامع اسلامی جاری و ساری کرد؟
وقتی که می خواهیم از جامعه ای سخن بگوییم باید به واقعیات آن توجه کنیم، اگر بخواهیم بخشی از جامعه را نادیده بگیریم، نمی شود.
شما نمی توانید تفاوت ها و اختلافاتی که در یک جامعه وجود دارد و تفاوت سلیقه ها را نادیده بگیرید لذا الگوی امام موسی صدر می تواند مورد توجه قرار بگیرد که اولا بر اساس آنچه که او همواره محور کارهایش قرار می داد، تکیه بر دیالوگ داشته باشیم و یک جامعه را با تمام تفاوت هایش بپذیریم و بعد برای حل مشکلات گام برداریم اما واقعیت این است که ما برخی واقعیت ها را نادیده می گیریم.
اینکه امام موسی صدر با همه گروه ها و طوایف لبنان، تعامل و گفت وگو و رفت و آمد داشت، یک درس و الگو است. او با لایه های پایین و اصطلاحاً مردم کف جامعه ارتباط برقرار می کند و از خواسته های آنها آگاه می شود و همین موجب محبوبیت اش است.
لذا این رویکرد سبب می شود که بسیاری از مسائل داخلی و حتی منطقه ای ذیل حرکت امام موسی صدر حل شود. تصور می کنم این نگرشی است که امروز به آن بسیار نیاز داریم، اما متاسفانه در کشورهای اسلامی معدود شاهد این قبیل منش ها هستیم.
البته یک نکته وجود دارد که امروز برخی کشورهای اسلامی به آن توجهی نکرده و دقیقا برعکس آن عمل می کنند و با اسراییل وارد مذاکره می شوند. این در حالی است که امام موسی صدر اهل هیچ مدارایی با اسرائیل نبوده و آن را شرّ مطلق و باطل محض می داند.
امام موسی صدر حتی در جمله ای بیان می کند: «اگر شیطان هم بخواهد با اسرائیل مقابله کند ما در کنار شیطان هستیم».
تصور می کنم که باید الگوی امام موسی صدر را در جوامع اسلامی و به ویژه جامعه خودمان بازشناسی کنیم. این وظیفه است برای آنکه بتوانیم به مردم خدمت کنیم.
چه نکاتی از منش سیاسی امام موسی صدر می تواند برای امروز عالم سیاست گره گشایی بکند؟
اگر سیاست را به معنای ساز و کار حل منازعات در جامعه بدانیم، صدر در پی آن است که از این طریق به حل مشکلات جامعه خود و جهان اسلام بپردازد. از این رو تمام فعالیت های او سیاسی تلقی می‌شود. از سویی صدر، دین را نیز مجموعه ای از آموزه ها و ارزش ها می داند که موجب کاهش رنج و دردهای بشر می شود. در نتیجه تمامی اقدامات ایشان دینی هم تلقی می‌شود.
بنابراین، سیاست و دین از نظر او در مسیر واحدی سیر می کنند، زیرا هر دو در پی آن هستند که به ارتقای وجودی انسان و جامعه انساتی کمک نمایند. اگر دین و سیاست به این کارویژه خود بی اعتنا باشد از نظر امام موسی صدر قابل پذیرش نیست.
با چنین نگاهی تمامی اقدامات امام صدر سیاسی و دینی است. این ویژگی و منش رفتاری او باید مورد توجه قرار گیرد. یک متفکر مصلح، هیچ گاه از تلاش برای حل مشکلات و منازعات اجتماعی دست نمی کشد و آموزه‌های دینی را صرفاً انجام اعمال و مناسک بی روح تلقی نمی کند و در پی حل مسائل جامعه خویش است. این همبستگی میان تاثیرات اجتماعی دین و فعالیت‌های سیاسی را در کم تر متفکر مصلحی می توان یافت.
