این مقاله به ساختار مذهبی، فرهنگی و سیاسی عربستان سعودی و عملكرد آن در دوره‌های اخیر، به ویژه مراکز و رسانه های تبلیغاتی وهابیت پس از تأسیس و استقرار قدرت وهّابیان در داخل و خارج کشور عربستان می‌پردازد.
اشتراک گذاری :
اشاره: چاپ كتاب‌های پیشوایان سلفیه و وهّابیت مانند ابن‌تیمیه، ابن‌قیم، محمدبن عبدالوهّاب و خاندان او و صدها كتاب(۱) و مجله دیگر در عربستان و خارج از آن، برضد تشیع، انقلاب اسلامی، رهبری و مردم ایران با به كارگیری جدیدترین فن آوری تبلیغاتی و همچنین تربیت مبلّغان وهّابی و تأمین هزینه‌های مالی آن‌ها، ساختن مساجد متعدّد در سراسر جهان، كمك‌های بلاعوض و سرمایه‌گذاری های كلان در راه گسترش اسلام سعودی، گوشه‌ای از فعالیت‌های حاكمان وهابی به شمار می‌آید.
خاندان آل‌سعود، كه بیش از چهار هزار نفر هستند، عمده مشاغل و پست‌های كلیدی را در سراسر كشور پهناور عربستان در دست دارند. مذهب رسمی عربستان، سنّی حنبلی است كه بر اساس تعالیم محمدبن عبدالوهّاب اداره می‌شود و اقلیتی(۱۵ درصد) در منطقه شرقی، قطیف، احساء، دمّام و ظهران، شیعه هستند. خاندان محمدبن عبدالوهّاب كه به «آل‌الشیخ» معروف شده‌اند، پست‌های مهم افتاء، ارشاد، تبلیغات، آموزش مذهب وهّابیت و مانند آن را در دست دارند.
این مقاله به ساختار مذهبی، فرهنگی و سیاسی عربستان سعودی و عملكرد آن در دوره‌های اخیر، به ویژه مراکز و رسانه های تبلیغاتی وهابیت پس از تأسیس و استقرار قدرت وهّابیان در داخل و خارج کشور عربستان می‌پردازد. پس از آغاز و استمرار دعوت وهّابیان و استقرار حاكمیت آل‌سعود، بیش‌تر سرزمین‌های مردم مسلمان جزیرة العرب مانند شهرهای مكه، مدینه، طائف، دمّام، نجران، بریدة، الكبار، هفوف، جدّه، تبوك، ریاض(نجد)، قطیف، الأحساء و مناطق دیگر به تصرف و اشغال حاكمان سعودی در آمد و با اجبار، آیین وهّابیان رسمیت یافت، ولی تعدادی از مسلمانان مناطق شرقی مانند قطیف، احساء، عسیر و نجران، كه پیش‌تر شیعه اثنا عشری بودند، تسلیم نشدند و هنوز هم مراسم دینی و مذهبی را طبق اعتقاد خود برگزار می‌كنند.
وهّابیان نسبت به آیین‌ها و شعایر مذهبی بسیار سخت گیرند و با تعمیر و ساختن قبور پیامبران(ع)، زیارت قبور اموات، توسّل به اولیای الهی، نذر برای مردگان، طلب شفاعت و بزرگداشت آن ها، به طور جدّی، برخورد می‌كنند!
همه كتاب‌ها، مجلات و سخنان خطبا در مساجد، به ویژه مسجد الحرام و مسجد النبی(ص)، كه چاپ، منتشر و ایراد می‌شود، درباره مباحث توحید و شرك، بدعت و نهی مردم در استفاده از دعا و توسّل و شفاعت است.
اینك شرح مهم‌ترین مراكز و دستگاه‌های فرهنگی تبلیغاتی وهّابیان:
الف) وزارت حج و اوقاف و ارشاد و شؤون اسلامی: به دلیل اهمیتی كه مسأله حج در بین مسلمانان جهان دارد و همه ساله میلیون‌ها زن و مرد مسلمانِ عاشق حضور در مراسم عبادی ـ سیاسی حج بیت الله الحرام و زیارت قبر مقدّس پیامبرگرامی(ص) و صحابه ایشان و بازدید از مكان‌های تاریخی، عازم عربستان می‌شوند، حاكمان سعودی وزارتخانه مستقلی به نام «حج» تشكیل داده‌اند كه وظیفه اساسی آن، رسیدگی به مسائل حج و حجّاج است. همه علما و دانشمندان وهّابی، باید آمادگی كامل برای برگزاری مراسم را داشته باشند و احكام و پرسش‌های شرعی حاجیان را طبق مذهب وهّابیت پاسخ گویند.
اداره حرمین شریفین(مكّه و مدینه) از وظایف عمده وزارت حج و شؤونات اسلامی است. این وزارتخانه به طور منظّم، كتاب‌ها و مجلاتی را برای معرفی مكان‌های تاریخی و اعمال مذهبی مسلمانان طبق مذهب وهّابیت چاپ و منتشر می‌كند. (۲)
گفتنی است مؤسسات و نهادهای متعددی مانند «مجلس شورای الدعوه والارشاد»، «المجلس الاعلی و الشؤون الاسلامیه»، «ریاسة شؤون الحرم المكّی والحرم المدنی»، «دور الحج فی نشرة الدعوة»، «هیئة الأمر بالمعروف و النهی عن المنكر»، «الرسالة العالیة لادارة الهجرة العلمیة والاِفتاء»، «الجماعة الخیریة لتحفیظ القرآن الكریم» و «هیئة كبار العلماء» زیرنظر وزارت حج فعالیت می‌كنند كه هر یك به سهم خود با برپایی جلسات، سخنرانی‌ها در داخل و خارج، تألیف كتب و چاپ نشریات و توزیع و اهدای آنان، به ویژه در ایام حج (ماه‌های ذی‌القعده و ذی‌الحجه)، به وظایف خویش عمل می‌كند.
ب) دانشگاه‌ها و مراكز علمی، مذهبی: ۱- جامعة ام‌القری بمكة المكرمة: این دانشگاه در سال ۱۳۶۹ هـ. ابتدا به صورت دانشكده «الشریعة» تأسیس شد و در سال ۱۴۰۱ هـ. با موافقت مجلس الوزراء به دانشگاه ام‌القری تغییر نام داد. هدف از تأسیس این دانشگاه، آموزش زبان عربی و گسترش فرهنگ اسلامی برای برادران و خواهران است و در شهرهای جدّه و طائف نیز شعبه دارد.
دانشكده‌های «كلیة الشریعة»، «مركز البحوث العلمی»، «احیاء التراث الاسلامی»، «مركز البحوث النفسیة والتربویة»، «مركز ابحاث الحج»، «معهد تعلیم اللغة العربیة» و «المركز العالمی للتعلیم الاسلامی» زیرنظر این دانشگاه فعالیت می‌كنند.
این دانشگاه تاكنون كتاب‌ها و مجلات متعددی را چاپ و منتشر كرده است.(۳)
۲- الجامعة الاسلامیة بالمدینة المنوّرة: این دانشگاه در سال ۱۳۸۰ هـ. برای خدمت به جهان اسلام و كمك به آموزش و تربیت علما و خطبا و مبلّغان مذهبی در مدینه تأسیس شد و تاكنون فعالیت‌های مهمی در زمینه چاپ و نشر كتاب و مجله انجام داده است.
۳- جامعة الامام محمدبن سعود الاسلامیة: این دانشگاه در سال ۱۳۹۴ هـ. با هدف خدمت به جهان اسلام در زمینه بحث‌های اسلامی و گسترش و تبلیغ آن در كشورهای گوناگون تأسیس شد. دانشكده‌های مهم «كلیة اللغة العربیه»، «كلیة اصول الدین»، «كلیة العلوم الاجتماعیه»، «المعهد العالی للقضاء» و «مركز البحوث» وابسته به آن هستند كه كتاب‌ها و مجلّات گوناگونی در زمینه اهداف خود، چاپ و توزیع كرده‌اند.(۴)
۴- جامعة الملك سعود: این دانشگاه از سال ۱۳۹۸ هـ. در زمینه مباحث تربیتی، اقتصادی، ادبی، اداری، بیمارستانی و سایر علوم فنی مانند زراعت و هندسه بنیان نهاده شد و آثار و تألیفات گوناگونی به زبان‌های عربی و انگیسی منتشر كرده است.(۵)
۵- جامعة الملك عبدالعزیز: این دانشگاه از سال ۱۴۰۵ هـ. تأسیس شد و در زمینه مباحث اقتصادی و اداری و آداب و علوم انسانی و زمین شناسی، هندسه و مانند آن فعالیت می‌كند. از مهم‌ترین مراكز علمی این دانشگاه، «مركز أبحاث الاقتصاد الإسلامی» است كه تاكنون ۲۰۷ كتاب و ۲۰ نشریه مهم منتشر كرده و با «سازمان كنفرانس اسلامی» نیز همكاری دارد.(۶)
ج) رابطة العالم الاسلامی: این مركز در سال ۱۳۸۱ه./ ۱۹۶۲ م. توسط ملك سعود در مكّه گشایش یافت و تاكنون ۴۰ سال از تأسیس آن می‌گذرد و از پرقدرت‌ترین سازمان‌های مذهبی در عربستان محسوب می‌شود.
وظایف مهم این مركز عبارتند از: آموزش‌های اسلامی، چاپ و توزیع قرآن و كتب‌های اسلامی، آموزش زبان عربی، كمك مالی به كشورها و اداره مؤسسه‌های خیریه در سراسر جهان.
مجموعه‌ای از مجامع و ادارات دینی وابسته به این سازمان عبارتند از: ۱. مجمع فقه اسلامی(۷)؛ ۲. شورای عالی جهانی مساجد؛ ۳. مؤتمر(كنفرانس) تربیت اسلامی؛ ۴. جمعیت اسلامی جوانان.
این سازمان طی ۱۰ سال گذشته قریب یك میلیارد ریال صرف ساختمان بناهای اسلامی و ترویج اسلام سعودی نموده و دولت عربستان مبلغ ۳۵ میلیون ریال به سازمان‌های خیریه، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها در خارج از كشور، و ۲۰ میلیون ریال برای نشر و حفظ قرآن و ارشاد اسلامی كمك كرده است.
امروزه بیش از یك هزار مسجد و صدها مركز اسلامی در سراسر جهان زیر نظر این سازمان مشغول فعالیت هستند.
كمك‌های این مركز در كشورهای دیگر برای احداث ۲ مؤسسه اسلامی، ۱۲۵۹ مسجد، ۱۰۶۹ مدرسه، ۲۰۰ مؤسسه مذهبی، ۱۳۴ دانشگاه، ۴۱ درمانگاه، ۷۶ بیمارستان و یك دانشكده جهان عرب در پاریس هزینه شده است.(۸)
د) رئاسة ادارات البحوث العلمیه والافتاء و الدعوة والارشاد(هیئة كبار العلماء): در سال ۱۳۹۱ هـ. به دستور ملك خالدبن عبدالعزیز، فرمانی خطاب به شیخ ابراهیم بن محمد آل‌الشیخ(از نوادگان محمدبن عبدالوهّاب) صادر و قرار شد گروهی از علما و دانشمندان وهّابی عربستان گرد هم آیند تا ضمن بحث و بررسی (به صورت گروهی) و بدون توجه به مذاهب فقهی مشهور اهل سنّت(حنبلی، شافعی، حنفی و مالكی) فتواهای لازم برای احكام شرعی را صادر كنند و مردم نیز موظّف به پیروی باشند.
در سال ۱۳۹۵ هـ. پس از مرگ شیخ ابراهیم بن محمد آل‌الشیخ، ریاست این اداره به شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز(آل الشیخ) واگذار شد.
شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن باز در سال ۱۳۳۰ه. در شهر ریاض متولد شد. دروس دینی و اسلامی را از استادانی مانند الشیخ محمد بن عبداللطیف بن عبد الرحمان آل الشیخ و الشیخ محمد بن ابراهیم آل الشیخ فرا گرفت. سپس سال‌ها امور قضا، تدریس، سخنرانی و ریاست دانشگاه اسلامی در مدینه را عهده دار بود. بن باز در سال ۱۳۴۶ هـ. در اثر بیماری از دو چشم نابینا شد، ولی مشكل كوری نتوانست او را از فعالیت علمی و سیاسی باز دارد.
هـ) سایر مراكز و مؤسسات مذهبی: مؤسسات و سازمان‌های دیگری كه در عربستان، به فعالیت‌های مذهبی ـ دینی و خیریه می‌پردازند، عبارتند از: ۱- هیئة الأمر بالمعروف والنهی عن المنكر؛ ۲- الجماعة الخیریه لتحفیظ القرآن الكریم؛ ۳- مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشریف؛ ۴- الندوة العالمیه للشباب الإسلامی؛ ۵- المجلس الأعلی للشؤون الاسلامیه؛
روشن است به دلیل این كه عربستان از قدیم یك كشور تاریخی، اسلامی و مذهبی بوده، همواره فرهنگی آمیخته به دین و آداب و رسوم مذهبی داشته و مردمان این كشور نیز پای بندی فراوانی به انجام فرایض دینی، آداب و سنن مربوط به مذهب دارند. البته در كنار فرهنگ دینی، فرهنگ و آداب و رسوم قبیله‌ای و نژادی نیز در مردم تأثیر داشته است.(۹)
و) حوزه‌های علمیه و مراكز آموزشی ـ دینی: در عربستان، چیزی به نام حوزه‌های علمیه، آن گونه كه در كشورهای شیعه نشین مرسوم بوده و هست، وجود ندارد. پس از استقرار دولت عربستان سعودی(به ویژه در مرحله سوم آن به دست ملك عبدالعزیز بن سعود در سال ۱۳۵۳ هـ.) دولت تلاش بسیاری كرد تا غیر از مراكز دانشگاهی، مركزیتی به عنوان حوزه‌های علمی مانند حوزه‌های علمی شیعه و یا مدارس امام خطیب (الجامعات الاسلامیه در عثمانی و جامع الأزهر در مصر) به وجود نیاید.
در واقع، حوزه‌های علمی ـ دینی عربستان، شكل دانشگاهی تكامل یافته است، به گونه‌ای كه مروّج آیین و مذهب رسمی وهّابیت هم هستند. از گذشته‌های دور تاكنون، از داخل و خارج عربستان علاقه‌مندان به تحصیل در رشته‌های دینی مانند قرآن، تفسیر، حدیث، تاریخ اسلام و فقه، جذب دانشگاه‌های این كشور مانند «جامعة ام‌القری»، «جامعة الملك سعود»، «جامعة الملك عبدالعزیز» و «جامعة الاسلامیة فی المدینة» می‌شوند. برای نمونه، دانشگاه اسلامی در مدینه(تأسیس در سال ۱۳۸۱ هـ.) با پنج دانشكده تخصصی و بخش‌های گوناگون وابسته، به آموزش دانشجویان در شریعت اسلامی، تبلیغ و ارشاد، اصول دین، قرآن و حدیث، حدیث و روایات شریفه، مطالعات اسلامی، زبان عربی و مانند آن می‌پردازد. فارغ التحصیلان این مراكز علمی به اقامه نماز جماعت در مساجد و تبلیغ مسائل شرعی و دینی در داخل و خارج عربستان مشغول می‌شوند.(۱۰)
در عربستان، هرگونه فعالیت مذهبی خارج از آیین وهّابیت ممنوع است و به شدت با آن برخورد می‌شود. البته در میان وهّابیان نیز گرایش‌های مختلف تندروی افراطی(متعصّب)، سنّت‌گرا، معتدل و میانه رو وجود دارد.
وابستگی شدید سیاسی، نظامی و اقتصادی عربستان به امریكا، انگلستان، مسأله فلسطین، مسائل حج و برخورد با حجاج ایرانی در سال ۱۴۰۷ هـ./ ۱۳۶۶ ش، جنگ ایران و عراق، مسأله افغانستان، گروه «سپاه صحابه» و گروه «طالبان»، باعث اعتراض و شورش‌های متعددی در شهرهای مكّه، مدینه و مناطق دیگر، به ویژه شیعه نشین، شده است.
دولت سعودی در نصب مسؤولان دینی، سیاسی و اقتصادی كشور دقت فراوانی می‌كند تا مبادا مخالفان سیاست‌های آل‌سعود میدان و فرصت فعالیت پیدا كنند.
ز) مراكز انتشاراتی، رسانه ای و كتابخانه‌ای: حكام وهّابی آل‌سعود همة امكاناتی را كه از استخراج بی‌حدّ و حساب نفت به دست می‌آید، در راه تبلیغ حكومت استبدادی سعودی و آیین منحرف وهّابیت بهره می‌گیرند. یكی از مهم‌ترین فعالیت‌های مراكز فرهنگی و رسانه‌ای(رادیو، تلویزیون و مطبوعات) تلاش در معرفی نظام حكومتی آل‌سعود و آیین وهّابیت به عنوان بهترین تشكیلات اداری و مذهب مورد علاقه مردم و هماهنگ با قرآن و سنّت نبوی است. هرگونه تحقیق و پژوهشی كه با این برنامه‌ها همسو باشد، تهیه، تنظیم، منتشر، نگه‌داری و تبلیغ می‌شود و هرگونه تألیف و تحقیقی كه موافق با مذاهب دیگر(به ویژه مذهب تشیع دوازده امامی) باشد، انحراف از دین اسلام و بدعت و كفر معرفی و مردم را از نزدیك شدن به آن منع می‌كنند.
برای نمونه، تعدادی از كتابخانه‌ها، مراكز انتشاراتی، آثار منتشر شده و رسانه‌های تبلیغاتی كشور عربستان در ذیل معرفی می‌شود.
ح) كتابخانه‌ها: ۱- كتابخانه دانشگاه ملك سعود در شهر ریاض دارای بیش از ۱۱ میلیون جلد كتاب عربی و فارسی، ۳۰۰۰ نشریه ادواری، ۸۶۰۰ نشریه دولتی و منابع كمیاب خطی فراوان؛
۲ـ كتابخانه عمومی ملك عبدالعزیز دارای ۲۰۰۰۰۰ جلد كتاب عربی، انگلیسی و مجموعه گسترده‌ای از نسخه‌های خطی كمیاب و نشریات ادواری در موضوعات گوناگون؛
۳ـ كتابخانه دانشگاه اسلامی مدینه منوّره دارای ۳۳۴۰۰۰ جلد كتاب، نشریه، پایان نامه، اسلاید و میكرو فیلم در موضوعات گوناگون؛
۴ـ كتابخانه انجمن اداره عمومی دارای بیش از ۱۷۷۰۰۰۰ جلد كتاب عربی، انگلیسی و مجلات دوره‌ای و نشریات دولتی؛
۵ـ كتابخانه ملی ملك فیصل دارای ۳۷۰۰۰ جلد كتاب به زبان عربی، انگلیسی و فرانسه؛
۶ـ كتابخانه ملی ملك فهد در حال حاضر، بیش از ۳۰ هزار مدرك و سند درباره تاریخ عربستان و توسعه كشور سعودی را نگه داری می‌كند.
ط) مؤسسات انتشاراتی و چاپخانه‌ها: بیش از ۱۱۷ مركز انتشاراتی و چاپخانه در زمینه چاپ و انتشار كتاب و مجله در عربستان تأسیس شده كه مهم‌ترین آن‌ها به شرح ذیل است: ۱- دار ابن الجوزی، دمّام؛ ۲- مؤسسة اُسام، الریاض؛ ۳- مكتبة الأوس، المدینة؛ ۴- مكتبة الباز، مكّة؛ ۵- دارالشروق للنشر والتوزیع، جدّة؛ و…
كتاب‌های منتشرشده ضد شیعه بخش مهمی از كتاب‌های منتشرشده به زبان‌های عربی، انگلیسی، فارسی و اردو در این چاپخانه‌ها غیر از كتب قدیمی پیشوایان سلفی‌گری مانند ابن تیمیه، ابن القیم، ابن كثیر و محمدبن عبدالوهّاب اختصاص به ردّ عقاید مذهب شیعه و دشمنی و ضدیت با آن، به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران، دارد كه ناشران با دستور حاكمان وهّابی با جدیت بسیار، آن‌ها را چاپ و در داخل عربستان و خارج آن در میان مسلمانان و غیر مسلمانان (بیش‌تر به صورت اهدایی) توزیع می‌كنند.(۱۱)
یكی از مسائل مهمی كه در بیش‌تر این كتاب‌ها به چشم می‌خورد و نویسندگان وهّابی آن را مطرح می‌كنند، اختصاصی دانستن تفسیر اسلام و سنّت نبوی(ص) به مركز وحی (حرمین شریفین) و علما و ساكنان آن است و هر گونه عقیده و فكری را كه خارج از محیط حرمین در سراسر جهان مطرح شود، باطل می‌دانند. دانشمندان وهّابی خود را متولّیان و مفسّران جهان اسلام می‌دانند و داعیه رهبری آن را دارند. آنان با فراخوانی متفكران و دانشمندان جهان اسلام و با در اختیار گذاشتن امكانات(كتابخانه و بودجه) در راه این هدف تلاش می‌كنند.
بخش عمده آثار انتشار یافته (غیر از ضدیت با عقاید تشیع و ایران اسلامی) درباره جنبش و دعوت سلفی‌گری و وهّابی‌گری مطابق با آثار ابن تیمیه، محمدبن عبدالوهّاب و مبارزه با هرگونه نوآوری و مخالفت با افكار پیشوایان سلفی است كه برای نمونه می‌توان به انتشار كتابی با عنوان حوارٌ هادی مع محمد الغزالی، وقفات مع كتاب السنّة النبویة چاپ دارالوطن، الریاض تألیف سلمان بن فهد العودة اشاره كرد كه در مخالفت با افكار نویسنده پرآوازه معاصر مصری(الشیخ محمد الغزّالی) نوشته شده؛ نویسنده‌ای كه به بحث‌های عقلی و علمی پرداخته و طرفدار نوآوری فرهنگی در جهان امروز، دفاع از انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی(قدس سره) و مخالف وهّابیان است.(۱۲)
ی) مطبوعات، رادیو و تلویزیون و خبرگزاری‌ها:
۱- مطبوعات: در كشور عربستان، همه مطبوعات در داخل و خارج كشور به زبان‌های عربی و انگلیسی با شمارگان بالا، زیر نظر دولت (وزارت تبلیغات) و با بودجه دولتی فعالیت می‌كنند. در واقع، رسانه‌ها بازگوكننده خط فكری و سیاسی حاكم بر كشور هستند كه دولت آن را ترسیم می‌كند.
مهم‌ترین روزنامه‌ها و مجلات عربی و انگلیسی عبارتند از: الجزیرة، الریاض، المدینة المنوّرة، عُكاظ، الیوم، البلاد، الشرق الاوسط، الحیات، المجلة، المستقبل، الندوة، الدعوة، المجتمع، المسلمون، اخبار العالم الاسلامی، الیمامة و… .
Saudi Business, Arabian sun, News from Saudi Avabia, Saudi Economic Surrey , Saudi Arabia Business Week. Arab News.
۲- خبرگزاری (داخلی و خارجی) خبرگزاری داخلی در سال۱۹۷۰م تأسیس شده است و با عنوان عربی «وكالة الأنباء السعودیة» و عنوان لاتین «S.P.A» فعالیت می‌كند. ـ خبرگزاری اسلامی «I.P.A»؛ ـ خبرگزاری خارجی رویتر و آسوشیتدپرس.
۳- رادیو و تلویزیون: رادیو و تلویزیون عربستان در سال ۱۹۶۷م راه‌اندازی شده است و زیرنظر دولت، به ویژه وزارت اطلاعات، قرار دارد و به زبان‌های عربی، انگلیسی، فارسی، فرانسوی، تركی و اردو در جهت سیاست‌های فرهنگی، سیاسی كشور برنامه‌های درون‌مرزی و برون‌مرزی تهیه و پخش می‌كند.
فعالیت فرهنگی، رادیویی و تلویزیونی برای مردم آزاد نیست و تمام آن‌ها طی فرمانی از اظهار نظر مطبوعاتی و رسانه‌ای ممنوع شده‌اند، ورود نشریات خارجی به دلیل انتقاد از برنامه‌های حكومتی سعودی ممنوع است و اعضای حاكم بر كشور كه همگی از خاندان سعودی و وابستگان آنان هستند، به شدت بر برنامه‌های رسانه‌ها نظارت دارند. پی‌نوشت‌ها:
۱- البته وهّابیان سعودی از چاپ قرآن كریم با زیباترین خط و كاغذ و اهدای آن به حاجیان و زائران مكّه و مدینه در ایام حج و در طول سال نیز غافل نیستند. ۲- مؤلف كتاب تاریخ الجزیرة العربیة فی عصر الشیخ محمدبن عبدالوهّاب، در ص ۳۴۱ می‌گوید:\" از شیخ شش فرزند پسر به نام‌های: ابراهیم، عبدالعزیز، عبدالله، حسن، حسین و علی و شش دختر به نام‌های سلمی، صفیه، فاطمه، سعدی، عایده و حبیبه باقی ماند\". ۳- فهد بن محمد الدرعان، النشر فی الجامعات السعودیة، دراسة تحلیلیة نقدیة، الریاض مطبوعات مكتبة فهد الوطنیة، ۱۴۲۳ هـ.؛ نویسنده در این كتاب آمار انتشارات این دانشگاه را بالغ بر ۱۰۳ كتاب و ۱۱ نشریه دانسته است. ۴- آمار انتشارات این دانشگاه به ۱۴۷ كتاب و ۱۹ نشریه فصلی رسیده است.(النشر فی الجامعات السعودیة) ص ۴۶۰. ۵- همان، این كتاب آمار انتشارات را افزون بر ۲۸۸ كتاب و ۳۱ نشریه برشمرده است. ۶- همان، ص ۴۶۶. ۷- محل اصلی این مجمع در شهر جدّه عربستان بوده و با هدف وحدت نظری و عملی اسلامی و حل مشكلات عقیدتی، اجتماعی فقهی در چارچوب شریعت اسلامی تشكیل شده است. از ایران نیز همه ساله هیأتی از طرف سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در این مجمع شركت می‌كنند. ۸- حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، شناخت عربستان، ص۱۲۸. ۹- همان، صص ۱۳۰، ۱۴۷ و ۱۶۵. ۱۰- همان. ۱۱- همان. ۱۲- همان
