اعتدال، راهی برای اصلاح اقتصادی

به نظر می رسد که دست یابی به این مهم، بسی دشوار باشد؛ زیرا هرچند که دولت به عنوان نهاد اجرایی موظف است تا بودجه و اعتبار تعیین شده را در ردیف های مشخص برنامه ای هزینه کند که از سوی دیگر نهادها از جمله قوه قانونگذاری تعیین می شود؛ ولی از آن جایی که دولت به عنوان حاکمیت، بخش عمده ای از سرمایه های ملی را دراختیار دارد، نمی توان تاثیر مطلوب و نامطلوب رفتارهای اقتصادی آن را درکل جامعه نادیده گرفت؛ زیرا دولت درمقام حاکمیت و اقتدار مطلق درجایگاهی قرار دارد که هر حرکت اصلاحی و یا تخریبی آن می تواند آثار کوتاه و بلند مدت شدیدی درجامعه و آینده کشور به جا گذارد. از این رو، لازم است تا در این باره به دقت اندیشیده شده و راهکاری برای مدیریت و نظارت بر عملکرد اقتصادی دولت ارائه شود.

نویسنده در مطلب حاضر با استفاده از آموزه های قرآنی برآن است که تا راهی برای مدیریت مصرف بودجه و اعتبارات ملی به دست دهد تا براساس آن، اصلاحاتی درحوزه چگونگی مصارف بخش دولتی انجام پذیرد.

نقش تقدیر در دستگاه و نظام الهی

یکی از اصطلاحات قرآنی، قدر و تقدیراست. این واژه به معنای اندازه، وزن، ارزش و بها، عدم مسامحه، سختگیری، تنگ گرفتن، اعتدال و میانه روی، سرنوشت و معانی دیگر به کار رفته است.
درهمه این کاربردها، به شکلی، اندازه به عنوان مولفه و عنصر اصلی مطرح است.

نگاه قرآنی این معنا را به انسان گوشزد می کند که نظام احسن بر پایه اندازه و تقدیر و حساب و کتاب است و هیچ چیز درجهان بیرون از این دایره نیست. از این رو می توان گفت که نظام احسن جهان بر عنصری قراردارد که آن را از هر جهتی محدود می سازد؛ زیرا لازمه تقدیر، محدودیت سازی است. بر این اساس چیزی در دنیا یافت نمی شود که محدود به حدود الهی نباشد. هرچیزی در نهایت به حدی محدود می شود و نمی تواند از آن حدود و مرزها تجاوز کند. از این رو، می توان گفت که هرچیزی دارای مقام معلوم است که محدوده وی را تشکیل می دهد. حتی انسان که برپایه اصطلاحات عرفانی موجودی است که حد یقف ندارد و به نظر می رسد که جایی او را محدود نمی سازد، دارای یک ظرفیتی است که نمی تواند از آن تجاوز کند. انسان کامل مطلقی چون پیامبر (ص) و معصومان وابسته به نور واحد او نیز این گونه هستند وبا آن حد یقفی ندارند ولی در نهایت در مقام «قاب قوسین او ادنی» (نجم آیه ۹) باقی می مانند و از آن حد و مرز نمی توانند تجاوز کنند.

آیات قرآنی درحوزه مسائل مادی و اقتصادی به تقدیر به عنوان، عنصر و مولفه اصلی نظام احسن توجه می دهد و می کوشد تا به انسان تفهیم کند که این نظام احسن مقتضی آن است که هرچیزی به اندازه ای تقدیر و اندازه گیری و محاسبه شود. به این معنا که نظام احسن همان گونه که در تنظیم گردش ستارگان و سیارات بر نظام تقدیر می باشد، همچنین حوزه های دیگری چون حوزه عطای نعمت و بخشش های الهی نیز بر این نظام تقدیر شکل گرفته است.

لذا درباره نظام سیارات و ستارگان می فرماید: هو الذی جعل الشمس ضیاء و القمر نورا و قدره منازل؛ اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید و ماه را تابان کرد، و برای آن منزل هایی، معین و مقدر کرد. (یونس آیه ۵).

و نیز درباره نظام رزق و روزی می فرماید: و ان من شیء الا عندنا خزائنه و ما تنزله الا بقدر معلوم؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه های آن نزد ماست، و ما آن را جز به اندازه ای معین و مشخص فرو نمی فرستیم. (حجر آیه۲۱)

در این آیه بیان شده که هر چند خزائن بی نهایت رزق و روزی در اختیار خداوند است ولی این گونه نیست که درهای این خزائن باز باشد و بی حساب و کتاب و اندازه نازل شود؛ بلکه نظام احسن اقتضای آن را دارد که هر چیزی به اندازه معین فرو فرستاده شود.

به عنوان نمونه یکی از نعمت های الهی، باران و آب است. این نعمت هنگامی که از سوی خداوند از آسمان فروفرستاده می شود به اندازه معین و مشخصی فروفرستاده می شود: و انزلنا من السماء ماء بقدر فاسکناه فی الارض و انا علی ذهاب به لقادرون؛ و از آسمان به اندازه معین و مورد نیاز آب فرستادیم و آن را در زمین جای دادیم و ما بر نابود کردنش توانا هستیم. (مؤمنون آیه۱۸) پس علت اینکه آب را به اندازه می فرستد آن است که بخشی از آن در زمین حفظ شود و برخی دیگر مصرف شود. این گونه نیست که بی حساب و کتاب و اندازه آب فرو فرستاده شود؛ بویژه آن که می بایست به ظرفیت زمین نیز توجه شود و به گونه ای آب فرستاده نشود که نظام طبیعت را از میان برده و یا اختلالی در نظام احسن پدید آورد.

خداوند در آیات بسیاری بیان می کند که مشیت الهی و سنت خداوندی اقتضای آن را دارد تا در نظام احسن، هر چیزی به اندازه معین اعطا شود تا اختلالی در نظام احسن پدید نیاید. این مسئله به ویژه در مسائل اقتصادی و رزق و روزی به شکل بارز و روشنی تبیین شده است و از جمله می توان به آیاتی چون ۶۲ سوره عنکبوت، ۳۷ سوره روم، ۳۶ و ۳۹ سوره سبا و ۵۲ سوره زمر اشاره کرد.

خداوند در آیه۱۲ سوره شورا بیان می کند که کلیدهای خزائن الهی در دست اوست و او به مقدار نیاز از آنها به خلق و آفریده هایش می دهد؛ زیرا هیچ کار خداوند بیرون از دایره حساب و کتاب و نظام احسن نیست حتی اگر حکمی نسبت به پیامبر(ص) باشد حکمی مقدر و معین است. (احزاب آیه۳۸)

به سخن دیگر نظام احسن براساس نظام تقدیر و تعیین به مقدار اندازه مشخص است، چنان که آیه۴۹ سوره قمر به صراحت بر این معنا دلالت دارد: انا کل شیء خلقناه بقدر؛ ما هر چیزی را به مقدار معین و به اندازه آفریدیم.

در نظام احسنی که پایه و بنیاد آن بر اندازه و تقدیر است، هرگونه افزایش و کاهش نعمت به معنای تکریم و توهین نیست (فجر آیات۱۵ و ۱۶)؛ زیرا افزایش و کاهش به اسباب و عوامل دیگر و به جهت مقاصد مختلفی انجام می گیرد. بنابراین اگر کسی از روزی زیاد برخوردار شد به سبب تکریم وی نیست چنان که هرگونه سخت گیری و کاهشی به معنای اهانت و توهین نسبت به شخص از سوی خداوند قلمداد نمی شود.

خداوند در آیه۷ سوره علق در تعلیل علت طغیان و سرکشی بشر به نکته ای اشاره می کند که می تواند، تبیین کننده این معنا باشد که چرا خداوند برپایه تقدیر، نظام روزی را تنظیم کرده است. در این آیه گوشزد می شود که علت طغیان بشر و سرکشی وی نسبت به خداوند، احساس بی نیازی و استغناست: ان الانسان لیطغی ان رآه استغنی؛ به درستی که انسان هرگاه ببیند که بی نیاز است طغیان و سرکشی می ورزد.

رفتارهای اترافی و اسرافی و تبذیری بشر در کنار استکبار و تکبر و تفاخر و طغیان و فساد ریشه در بینش و نگرشی دارد که شخص در آن حالت خود را غنی و بی نیاز می یابد و یا آن که احساس بی نیازی و استغنا می کند. از این رو خداوند همواره فقر ذاتی بشر را گوشزد می کند و رزق و روزی او را به اندازه می فرستد تا بر فقر و نداری خود توجه داشته باشد و نسبت به آن غفلت پیدا نکند.

تقدیر راهی برای اصلاحات اقتصادی

با توجه به نظام احسن خداوند در هستی از جمله حوزه اقتصادی لازم است به این نکته توجه کنیم که ما نیز می توانیم و بلکه می بایست از این روش و نظام نیک و پسندیده الهی در مدیریت اقتصاد خانه و خانواده و نیز اقتصاد دولت و جامعه بهره گیریم. از این رو، برای مدیریت نظام دولتی و جلوگیری از ریخت وپاش ها، اجازه داده نشود تا بودجه بی حساب و کتاب در اختیار دولت و یا نهادهای وابسته به آن باشد و بودجه به شکل اعتبارات معین و مشخص شده دقیق در اختیار مسئولان و کارگزاران نظام قرار گیرد و پس از حساب و کتاب کردن، بخش دیگر اعتبارات به آنان داده شود....

از آن جایی که واژه تقدیر، به معنای معین و مشخص کردن و تعیین اندازه دقیق می باشد که به دور از هرگونه افراط و تفریط و به سخن دیگر اسراف و بخل ورزی می باشد، گاه در کاربردهای اسلامی به معنا و مفهوم اعتدال و میانه روی آمده است.

به سخن دیگر، اندازه نگه داشتن دقیق آن است که هرچیزی به دور از افراط و تفریط ملاحظه شود که این همان راه میانه و قوام و اعتدال است. از این رو واژه مقدر از باب تفعیل (تقدیر) در روایات به معنای اقتصاد و میانه روی به کار رفته است. مقدر در حقیقت کسی است که آینده نگری می کند و تمام آنچه را که به دست آورده انفاق و هزینه نمی کند بلکه مقداری از آن را برای زمان حاجت نگه می دارد که این رفتار در حقیقت همان اندازه نگه داشتن و میانه روی و اعتدال در عمل است.

امیرمومنان علی(ع) با اشاره به دو سوی منفی افراط و تفریط و رعایت تقدیر و اعتدال در یکی از سخنان قصار خویش که در نهج البلاغه نقل شده می فرماید: کن سمحا و لاتکن مبذرا و کن مقدرا و لاتکن مقترا؛ بخشنده باش ولی نه به حد اسراف و میانه رو باش و سخت گیر مباش.
در حقیقت تقدیر نگه داشتن به آن است که به دور از هرگونه اسراف و تبذیر و یا بخل و خساست رفتار شود. بر این اساس برای آنکه بتوان نظارت کامل و دقیقی بر بودجه و اعتبارات ملی داشت و اجازه نداد تا بی حساب و کتاب ریخت و پاش شود، می بایست نظام کارآمدی پیش بینی شود تا نظارت کاملی بر دخل و خرج دولت داشته باشد.

تقدیر و به اندازه بودن به عنوان راهکاری است که خداوند در نظام هستی در پیش گرفته و نظام نیک و احسن خود را بر آن نهاده است. بنابراین می توان از این روش برای مدیریت و نظارت بر مصارف دولتی استفاده کرد و اجازه نداد تا بیرون از الگوهای پذیرفته شده اسلامی یعنی اقتصاد، اعتدال، قوام و میانه روی، بودجه و اعتبارات ملی هزینه شود.

پیامدهای منفی دوری از تقدیر و اعتدال

هرگونه رفتاری به دور از تقدیر و اعتدال می تواند فرد و جامعه را با بحران مادی و معنوی، دنیوی و اخروی، روحی و اجتماعی کند.

بسیاری از مردم و جوامع به سبب عدم رعایت اعتدال و میانه روی در مصرف و گرایش به اسراف، موجبات سلب نعمت را برای خود و جامعه فراهم می آورند. امام علی(ع) در این باره می فرماید: «القصد مثراه و السرف مثواه؛ اعتدال و میانه روی موجب فراوانی مال و ثروت و اسراف باعث تباهی و نابودی آن است.» (الکافی، ج ۴، ص ۲۵، حدیث ۴)

از امام کاظم (ع) نیز روایت شده که فرمودند: «من اقتصد و قنع بقیت علیه النعمه و من بذر و اسرف زالت عنه النعمه؛ کسی که میانه روی و قناعت ورزد، نعمتش باقی می ماند و آنکه تبذیر و اسراف کند، نعمتش زوال می پذیرد.» (تحف العقول، ص ۳۰۴)

بسیاری از دولت ها به سبب عدم رعایت اعتدال و تقدیر در بودجه و موازنه آن گرفتار ورشکستگی شدند که از جمله می توان به کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین در دهه گذشته اشاره کرد. علی(ع) در این باره فرمودند: «من افتخر بالتبذیر احتقر بالافلاس؛ هر کس به ریخت و پاش افتخار کند، با تهیدستی (ورشکستگی) کوچک می شود.» (همان، ح ۸۱۴۱)

بی شک یکی از عوامل مهم فقر و تنگدستی در جهان، اسراف و تبذیر است. آنهایی که دست به ولخرجی و ریخت و پاشهای بی حد و حساب می زنند و با اسراف، امکانات مادی بیشتری را صرف هوسهای خود می کنند، سرانجامی جز تهیدستی و شکست اقتصادی در انتظارشان نیست. علی(ع) فرمودند: «سبب الفقر الاسراف؛ اسراف سبب فقر است.» (همان، ح ۸۱۲۶) امام صادق(ع) نیز به عبید فرمودند: «یا عبید ان السرف یورث الفقر و ان القصد یورث الغنی؛ ای عبید! اسراف باعث فقر می شود و میانه روی موجب بی نیازی می گردد.» (الکافی، ج ۴، ص ۳۵، ح

از جمله آثار ولخرجی، نابودی امکانات است. دولت ها با اسراف و ریخت و پاش بودجه و اعتبارات ملی اسباب از دست دادن امکانات برای پیشرفت و شکوفایی اقتصادی و تمدنی را فراهم می آورند. از این رو امیرمؤمنان علی(ع) نسبت به این اثر سوءاسراف هشدار می دهد و می فرماید: «الاسراف یغنی الجزیل؛ اسراف، ]امکانات[ زیاد را نابود می سازد.» (غرر الحکم، ح ۸۱۱۸).

اینها نمونه های کوچکی است که به عنوان آسیب های رفتار بیرون از اعتدال و تقدیر بیان شده است. در روایات و کتب معتبر بسیاری درباره آثار مادی و معنوی اعتدال سخن گفته شده که علاقه مندان می توانند به آن مراجعه کنند.

آنچه از مطالب پیش گفته به دست می آید آن است که برای دست یابی به الگوی درست مصرف می بایست همواره راه اعتدال و تقدیر را نگه داریم و به دو سوی افراط و تفریط گرایش پیدا نکنیم. در این صورت می توان امید داشت که روش درستی را در زندگی فردی وجمعی در پیش گرفته ایم و می توانیم دولت و تمدن اسلامی معاصر را در جهان امروز پی نهیم.