رابطه علم عمران با تمدن­ سازی در کتاب «العبر» ابن خلدون

ابن خلدون (732-808 ه.ق / 1332-1406 م)، تاریخ ­نگار، جامعه­ شناس، مردم­ شناس، تمدن­ پژوه و سیاست­مدار مسلمان است. وی را از پیشگامان تاریخ­ نگاری به شیوۀ علمی و از پیشگامان علم جامعه­ شناختی می­ دانند که او این علم جدید را «عمران» نام نهاد. ابن خلدون صاحب کتاب معروف «العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر» است.

ابن خلدون، با دانش گسترده و عمیق خود، دست به تلاشی گسترده زد تا با خلق اثری عظیم، مراحل گوناگون شکل­ گیری تمدن ­ها را دریابد تا بلکه بتواند مسلمانان را از انحطاط چندقرنه، نجات بخشد. وی در کتاب مقدمه در پی آن است که با مراجعه به تاریخ و رجوع به تمدن­ های موفق (مانند ایران باستان)، راز ماندگاری و دوام تمدن­ ها را کشف کند. ابن خلدون این مهم را از طریق پایه ­گذاری علم عمران انجام می­ دهد. وی در این باره می­ نویسد:

«چون کتاب­های مورّخان را مطالعه کردم و به عمق حوادث گذشته و حال رسیدم ... کتابی ... نگاشتم که در آن حجاب از روی سرگذشت نسل­ ها برداشتم و در آن، علل و اسباب شروع دولت­ها و عمران (جوامع) را روشن ساختم ... و در آن حال، عمران و تمدن و هر آنچه را از عوارض ذاتیه در اجتماع بشری روی می دهد تشریح کردم؛ عوارضی که تو را از علل و اسباب موجودات بهره مند می سازد».

از دیدگاه ابن خلدون، اعتدال و عدالت زیربنای اصلی شکل ­گیری و شکوفایی تمدن و عمران است. او در علت ­یابی انحطاط تمدن اسلامی، ابتدا به این اصل کلی رسید که تمدن اسلامی از اعتدال خارج شده است و به همین دلیل از حیث عمران و اجتماع دچار انحطاط و رکود شده است. ابن خلدون دیدگاه جدیدی را برای ایجاد اعتدال فکری و در نتیجۀ شکوفایی مجدد تمدن اسلامی مطرح کرد.

از نظر ابن خلدون، می­ توان با فهم گذشته و عبرت گرفتن و درس آموختن از آن، اوضاع حال و آینده را بر مبنای تجربیات به دست آمده از گذشته سر و سامان داد و بهبود بخشید. به همین جهت، در اندیشه ابن خلدون، رابطه ­ای تنگاتنگ بین مطالعه و فهم دقیق تاریخ از یکسو و تأسیس علم عمران از سوی دیگر شکل می ­گیرد. می ­توان گفت تلاش ابن خلدون در بررسی وقایع تاریخی و نیز تأسیس علم عمران، ایجاد و برقراری رابطه ­ای دوجانبه بین این دو و استفاده از نتایج سودمند هر یک از آنها در دیگری است.

ابن خلدون با پی ­ریزی علم عمران و با بررسی روابط انسانی در بستر اجتماع، به صورتی مستقیم به تمدن پرداخته و از طرف دیگر، از طریق بررسی تاریخ و درس گرفتن از آن، از تاریخ در امر تمدن­ سازی یاری می ­گیرد. بنابراین، می­ توان هدف ابن خلدون در پرداختن به فلسفه تاریخ و نیز تأسیس علم عمران و رابطه این دو با احیای تمدن اسلامی را به ترتیب زیر نشان داد:

1. تأسیس علم عمران (به جهت شناخت اصول حاکم همیشگی بر زندگی جمعی بشر)؛

2. استفاده از این شناخت در بررسی و تعیین صحت و سقم رویدادهای تاریخی؛

3. درس گرفتن از روایات صحیح تاریخی و پی بردن به اصول و مؤلفه­ های تمدن­ساز؛

4. به کار گرفتن این اصول در جهت احیای تمدن اسلامی.