معرفی و نقد مقالۀ کنگره جهانی جریان های تکفیری دربارۀ «بررسی اندیشه های شاه ولی الله دهلوی با تأکید بر مسئله تکفیر»

مقاله «بررسی اندیشه های شاه ولی الله دهلوی با تأکید بر مسئله تکفیر» در مجموعه مقالات کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام در سال 1393 به چاپ رسیده است.

شاه ولی‌الله دهلوی (۱۱۱۴ ق./۱۷۰۳ م. - ۱۱۷۶/۱۷۶۲) یکی از اصلاح‌گران مهم اسلامی در شبه قاره هند بود. وی در مورد وجود اختلاف بین مسلمانان هشدار می داد و بر مسئله وحدت تأکید داشت. نویسندۀ مقاله، احمدرضا باوقار زعیمی، می کوشد ضمن اشاره به بخشی از اندیشه های شاه ولی الله دهلوی، با نگاهی ویژه مسئله تکفیر را مورد بررسی قرار دهد.

نویسنده در مقدمۀ مقاله اشاره می کند که شاه ولی الله دهلوی یکی از روشنفکران برجسته مسلمان هند و نویسنده ای است که درباره موضوعات مختلفی از موضوعات اسلامی به زبان عربی و فارسی مطلب نوشته است. امروز، نهضت های بزرگ دینی اسلامی در گستره جنوب آسیا، به ویژه «دیوبندیه» که تکثرگرایی و روحیه و پیش زمینه عرفانی دارند، خود را ملهم از آرا و آثار شاه ولی الله و فرزندش شاه عبدالعزیز می دانند. اقبال لاهوری درباره شاه ولی الله می گوید:

«وی نخستین مسلمانی بود که ضرورت نواندیشی درباره سراسر نظام اسلامی را به گونه ای که از گذشته خود، منفصل نشود، احساس کرده بود».

نویسنده پس از اشاره به زندگی و آثار شاه ولی الله می نویسد: «آنچه اندشه و عمل شاه ولی الله را برای ما برجسته می کند، نحوه رویکرد او به مسائل و نه صرف دین اندیشی یا احساس مسئولیت دینی است که رهبران مسلمان واجد آن هستند. این رویکرد عبارت از این است که اولاً، داشتن نگرش تاریخی جامعه به حیات بشر، و به تبع آن، به تاریخ اسلام و ثانیاً، چشم داشتن به واقعیات اجتماعی عصر خود و تحولات آن، که با آغاز عصر استعمار و تجاوز اروپاییان به شرق مقارن بود، توجه ویژه شاه ولی الله به مقولاتی چون تاریخ، زبان، کشاورزی، تلاش به منظور تأمین معاش، اهلی کردن حیوانات، پیشرفت و در نهایت تأسیس دولت، نقاط کانونی و محوری رویکردهای او را نشان می دهد».

نویسنده مقاله پس از اشارۀ کوتاه به موضوع وحدت در اندیشه شاه ولی الله، می نویسد: «شاه ولی الله دهلوی، همه مسلمانانی را که به ضروریات دین معتقدند، اهل قبله می داند». شاه ولی الله معتقد است اختلاف در عقاید، مبنای تکفیر و خروج از دایره اسلام نیست.

به طور کلی، نویسنده در این مقاله از موضوعات گوناگونی سخن گفته است. خلاصۀ مباحث را می توان در نکات زیر خلاصه کرد:

1) متن درصدد است تا نشان دهد که متفکر مورد نظر، شاه ولی الله دهلوی، یکی از نخستین احیاگران و مصلحان شبه قاره هند است.

2) از سویی متن می خواهد نشان دهد که تکفیر مصیبت اسلام و مسلمین است و در این زمینه، به نظریات علما درباره تکفیر و ضابطه های تکفیر و محدوده کفر می پردازد.

3) همه دانشمندان بزرگ اسلامی به مسئله وحدت مسلمانان و پرهیز از تکفیر توجه ویژه داشته اند.

4) شاه ولی الله دهلوی یکی از متفکران جهان اسلام است که بر مسئله وحدت مسلمانان تأکید دارد.

5) در آیات و روایات، و همین طور، در بیان علمای اسلام، نهی شدیدی در مورد تکفیر مسلمانان شده است.

پس از معرفی این مقاله، شاید خواننده بپرسد پس نویسنده در کجای متن دربارۀ «اندیشه های شاه ولی الله دهلوی درباره مسئله تکفیر» صحبت کردده است؟ همین نکته پایه و اساس نقد ما درباره این مقاله خواهد بود.

نقد مقاله

عنوان مقاله معرفی شده «بررسی اندیشه های شاه ولی الله دهلوی با تأکید بر مسئله تکفیر» است. بنابراین، خوانندۀ مقاله امیدوار است که با خواندن این نوشته، به برخی از اندیشه های شاه ولی الله در زمینۀ تکفیر آشنا شود؛ همان طور که نویسندۀ محترم در چکیدۀ مقاله هدف خود را «اشاره به بخشی از اندیشه های شاه ولی الله دهلوی، با نگاهی ویژه [به] مسئله تکفیر» می داند. اما چنین هدفی هرگز محقق نمی شود و به نظر می رسد که نویسنده نتوانسته است «مسئله» و «دغدغه» خود را در این نوشته به طور واضح بیان کند و آشفتگی متن حکایت از ذهن نامنظم نویسنده دارد.

در توضیح باید گفت، با توجه به محتوای متن، مناسب بود نویسندۀ محترم عنوان دیگری نظیر «بررسی اندیشه های شاه ولی الله دهلوی با تأکید بر مسئله وحدت» را برای عنوان مقاله انتخاب می کرد؛ اما به نظر می رسد که نویسنده برای همسویی موضوعی با «کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» ترجیح داد از واژۀ «تکفیر» در عنوان مقاله استفاده کند اما در متن بیشتر به موضوع «وحدت» بپردازد.

نویسنده در این مقاله 30 صفحه ای درباره موضوعات حاشیه ای و غیرمرتبط با «مسئله تحقیق» (تکفیر در اندیشه دهلوی) بحث های بسیاری را مطرح کرده است؛ برای نمونه به اندیشه های شاه ولی الله دهلوی درباره «تصوف»، «توجه به سبک زندگی»، «تمکن در علوم شرعی برای ورود به علم حدیث»، «نظریات علما درباره تکفیر» و «ضابطه های تکفیر و محدوده کفر» می پردازد اما هرگز «نمی تواند» به طور مستقیم به «اندیشه های شاه ولی الله دهلوی درباره تکفیر» اشاره کند و به دلیل این ناتوانی، موضوع وحدت را برجسته می کند و مکرر به راهکار حفظ وحدت از دیدگاه دهلوی می پردازد یا از طریق بحث دربارۀ مسئله تکفیر از دیدگاه علمای اسلام از بحث اصلی دور می شود.

این انتظار وجود دارد که آثار پژوهشگران در زمینۀ «تبارشناسی جریان های افراطی و تکفیری» به طور علمی تألیف شود و محققان، با اجتناب از کلی گویی و مبتلا شدن به آشفتگی پژوهشی، «مشکله» و نقطۀ استراتژیک مقاله یا کتاب خود را به طور شفاف توضیح دهند تا خوانندۀ متن بتواند اطلاعات ارزشمندی را از مطالعۀ این آثار به دست آورد.

محمد طاهر رفیعی، (1393)، کنگره جهانی «جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، به کوشش: مهدی فرمانیان، قم: دارالاعلام لمدرسه اهل البیت (علیه السلام)، چاپ اول، ص ص 91-121.