نگاهی گذرا به فرهنگ، تاریخ و آداب و رسوم مردم کردستان
استان کردستان یکی از استان های غنی کشور از لحاظ مواهب طبیعی، فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی اسلامی بوده و جاذبه های فرهنگی، اجتماعی این استان در ایام مختلف سال گردشگران بسیاری را به این خطه از میهن اسلامی می کشاند.
اشتراک گذاری :
به گزارش خبرنگار تقریب از سنندج، استان کردستان منطقه ای کوهستانی است که با ارتفاع متوسط ۲هزار متر از سطح دریا از مرتفع ترین استان های کشور می باشد.
برای گسترش و استقرار ارتفاعات در استان به گونه ای است که نخستین بارندگی که از توده‌های هوای باران زا که به غرب کشور می رسند، بر روی ارتفاعات این منطقه صورت می گیرد.
ریزش های جوی در نقاط مرتفع به صورت برف و در بخش های کم ارتفاع غالباً به صورت باران می باشد. میانگین سالانه بارندگی در استان معادل ۵۰۰ میلیمتر و بیشترین میزان بارندگی مربوط به شهرستان مریوان با میانگین ۸۰۰ میلیمتر در سال است.
اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پست ترین نقاط استان به حدود ۲۴۰۰ متر می رسد که کوه شاهو در جنوب غربی استان با ارتفاع ۳۳۰۰ متر بلندترین و منطقه آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰ متر کم‌ارتفاع ترین نقطه استان می باشد که این اختلاف ارتفاع موجب به وجود آمدن اقلیم های متفاوت می گردد و این موضوع از نظر گردشگری حایز اهمیت است.
از نظر تنوع اقلیمی و وجود عوارض طبیعی و توپوگرافی، استان کردستان دارای جاذبه های متنوع و ارزشمندی است به ویژه اینکه اغلب شهرهای استان به علت قرارگیری بر روی تپه های بلند و شکل تپه ماهوری آنها چشم اندازهای زیبایی را به وجود آورده‌اند.
بر اساس استانداردهای جهانی دمای مطلوب و مناسب برای جهانگردان بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی گراد است که با توجه به میانگین دمای روزانه استان، از اواسط اردیبهشت تا اواسط مهر ماه بهترین ایام برای سفر گردشگران به این منطقه است و میانگین دمای ماه های این دوره از ۲۲ تا ۲۸ درجه سانتی گراد متغیر است، در دو ماهه اول سال یعنی فروردین و اردیبهشت به علت بارندگی های زیاد و در نتیجه سرسبزی منطقه بهترین زمان برای برگزاری تورهای طبیعی و دیدار مسافران از طبیعت کردستان است.
همچنین میانگین ۱۱۰ روزه تعداد روزهای یخبندان در استان زمینه بسیار مناسبی برای ورزش و جشنواره‌های زمستانی همانند ورزش مفرح و هیجان‌انگیز اسکی، صعودهای زمستانی به ارتفاعات استان و برگزاری جشنواره‌های زمستانی مانند جشنواره ی ساخت آدم‌برفی در استان را به وجود می‌آورد.
رودخانه‌های این استان عموماً به دو حوزه آبریز دریای خزر و دریاچه ی ارومیه می ریزند و تعدادی نیز وارد کشور عراق می‌شوند. رودخانه قزل‌اوزن که شعبات آن شامل: قم چقای، اوزن دره، تروال و شور می باشد به دریای خزر می‌ریزد.
زرینه رود که شاخه اصلی آن چم سقز (چوم) نامیده می‌شود به همراه شعبه ی مهم آن یعنی رودخانه خورخوره و سایر شعبات آن به دریاچه ارومیه می ریزد همچنین رودخانه ی سیمینه رود که در سقز تاتاهو نامیده می‌شود به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
رودخانه سیروان که طویل ترین رودخانه در کردستان است و شعبات مهم آن دزلی مریوان، گردلان، رزاب قطوند، گاودره و رودخانه قشلاق است وارد کشور عراق می شود، به علت قرار گرفتن این رودخانه ها در دره‌های عمیق و «دبی» زیاد آنها در فصل بهار عموماً برای ورزش مفرح قایقرانی و رافتینگ مناسب می باشند، همچنین حواشی رودخانه ها محل زندگی پرندگان و رویش درختان و گل‌های وحشی است که در بسیاری از مسیرها به ویژه در اورامان رودخانه سیروان مناظر زیبایی را در دره ها و کوه ها به وجود آورده که دیدن آنها برای هر توریستی جذاب و لذت بخش است.
کردستان دارای چهار دریاچه زریوار در مریوان، دریاچه پشت سد قشلاق در ۱۵ کیلومتری شمال شهر سنندج، دریاچه پشت سد گاوشان در ۴۵ کیلومتری جنوب سنندج و دریاچه پشت سد بوکان در شمال شهر سقز می باشد، این دریاچه ها محل بسیار مناسبی برای اجرای برنامه های تورگردانی هستند.
همچنین پوشش جنگلی استان کردستان با وسعتی معادل ۳۲۰ هزار هکتار در نواحی غربی استان قرار گرفته و بعد از جنگل های شمال کشور در مرتبه دوم قرار دارند این جنگل ها از شمال بانه شروع شده و شهرستان مریوان و قسمت جنوب غربی استان را نیز در بر می‌گیرد و بیشتر شامل بلوط، مازو، گلابی‌وحشی، زبان گنجشک، آلبالوی وحشی می‌باشند، ترکیب کوه، جنگل و رودخانه در مناطق غربی استان مناظر و چشم‌اندازهای زیبایی را به وجود آورده است که بیشتر دوستداران طبیعت را به خود جذب کرده است، به دلایل ذکر شده و بر اساس گزارش های سازمان محیط زیست استان، ۳۴ شکارگاه در منطقه وجود دارد، این شکارگاه ها به علاوه مناطق حفاظت شده تعداد زیادی از انواع پستانداران، پرندگان و خزندگان همانند آهو، قوچ و میش ارمنی، خرس قهوه ای، گراز، گرگ، گربه پالاس، خرگوش و انواع پرندگان را در خود جای داده اند.
تمامی عوامل ذکر شده به همراه عدم سابقه وجود و یا تکرار بلایای طبیعی همانند زمین‌لرزه و... استان کردستان را در محیط بسیار مطلوبی برای گردشگران قرار داده است.
سابقه تاریخی کردستان
کردستان قلمرو جغرافیایی بسیار گسترده‌ای شامل مناطق کردنشین ایران، ترکیه، عراق، سوریه، ارمنستان و آذربایجان است که در گذشته همه این مناطق جزو ایران بودند و اکنون استان کردستان بخش کوچکی از این محدوده جغرافیایی است.
معمولاً در بحث تاریخ استان کردستان، با توجه به اینکه تاریخ گسترده کردستان در یک ریشه و با هم در پیوند است، در مورد تاریخ تمام مناطق کردنشین صحبت می‌گردد.
آثار باستانی و محوطه های تاریخی متعدد و پراکنده‌ای از دوران قبل از تاریخ تا دوران اسلامی در استان وجود دارد که همگی آنها مؤید تاریخ با سابقه‌ی استان کردستان هستند به ویژه اینکه پایه گذار اولین حکومت قدرتمند و اصیل ایرانی «مادها» نیاکان کردهای امروزی بودند، اما متأسفانه به دلایل متعدد طبیعی و اجتماعی همانند شرایط اقلیمی و آب و هوایی، ریزش های جوی سالانه نسبتاً زیاد و رطوبت نسبی بالا و زمستان‌های سرد، عاملی در تخریب، فرسایش و آسیب رساندن به آثار و اماکن قدیمی منطقه بوده است.
از طرف دیگر تهاجمات متعدد و پی درپی اقوام باستانی، به ویژه آشوری ها به این سرزمین که در جنگ های ویرانگر خود سرزمین های مغلوب را تخریب کرده و می سوزاندند، نیز در تخریب آثار کردستان سهم زیادی داشته است.
با این وجود هنوز برخی آثار قدیمی به جا مانده قابل بازدید در استان، شکوه و عظمت گذشته این منطقه از ایران را مشخص می سازد، از جمله قلعه باستانی «قم چقای» در شمال غربی بیجار که در ردیف شاهکارهای با ارزش تاریخی مربوط به سده ۸۰۰ تا۹۰۰ قبل از میلاد به شمار می رود، همچنین تپه باستانی «زیویه»، غار «کرفتو»، نقش برجسته «اورامانات» و سایر آثار دیگر که از جاذبه های تاریخی و مهم استان محسوب می گردند.
بخش مهمی از تاریخ و آثار به جا مانده در کردستان مربوط به زمانی است که خاندان پر قدرت و بانفوذ «اردلان» در دوره صفویه و به هنگام جنگ ایران با عثمانی مرکز حکومت خود را در سال ۱۰۴۶ ه.ق یعنی حدود ۴۰۰ سال پیش به شهر سنندج انتقال دادند.
در این سال سلیمان خان اردلان مرکز حکومت و قدرت خانواده خود را بعد از چندین نقطه به شهر سنندج منتقل نمود و از آن زمان تا حدود به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار این خانواده در محدوده‌ی استان حکومت می کردند و بدین خاطر بسیاری از آثار تاریخی به جا مانده در کردستان به ویژه شهر سنندج مربوط به دوره‌ی حکومت اردلان‌ها می‌باشد.
اردلان‌ها با شاهان صفوی، زندیه و قاجاریه ارتباط خوبی داشتند و برخی از حکام آنها فعالیت‌های عمرانی خوبی انجام داده و آثار زیادی چون پل، عمارت، حمام، قلعه در استان به جای گذاشته که امروزه بر اعتبار آثار تاریخی استان افزوده اند.
ویژگی‌های فرهنگی کردستان
یکی از مهمترین جاذبه های استان کردستان، ویژگی‌های فرهنگی آن است که نمونه این ویژگی ها در سراسر کشور کم نظیر هستند.
این ویژگی‌ها بیشتر در عوامل فرهنگی همانند: زبان، لباس، موسیقی، رقص، جشن ها و مراسم خاص و صنایع دستی بارزتر از سایر عوامل فرهنگی نمایان شده‌اند.
این ویژگی‌های فرهنگی برخلاف سایر مناطق کشور هنوز در این استان به صورت پویا در زندگی مردم جاری است؛ با وجود پیشرفت ارتباطات و در نتیجه استحاله فرهنگی و از بین رفتن بسیاری از فرهنگ ها، خوشبختانه فرهنگ مردم کردستان به علت ریشه های عمیق آن پویاتر از گذشته در بسیاری موارد همانند موسیقی بر سایر مناطق هم جوار و کشوری نیز تأثیرگذار بوده است.
زبان
زبان مردم کردستان زبان کردی است که همانند زبان فارسی در مجموعه زبان های گروه هند و اروپایی قرار می گیرد و دارای قواعد خاصی از لحاظ دستوری و نوشتاری می باشد.
هم اکنون در بسیاری از دانشگاه های معتبر اروپایی و خاورمیانه ادبیات کردی تدریس می‌شود. به علت وسعت زیاد مناطق کردنشین این زبان دارای لهجه های اصلی و زیرلهجه زیادی می باشد که این تنوع لهجه از لحاظ حجم کلمات این زبان را غنی و وزن و لفظ آهنگین کلمات، عرصه شعر و ادبیات و موسیقی کردی را متأثر و ثروتمند ساخته است به طوری که بسیاری از منظومه‌های کردی حدود یک صد سال پیش به زبان مختلف ترجمه شده است.
در تقسیم بندی لهجه ها، مردم شهرستان‌های سقز و بانه و بخشی از مریوان با لهجه «سورانی» صحبت می نمایند. مردم سنندج، دیواندره و بخشی از مریوان و کامیاران با لهجه «اردلانی»، مردم شرق استان شامل قسمت هایی از شهرهای قروه و بیجار با لهجه خاصی که نزدیک به لهجه «کلهری» می باشد صحبت نموده و مناطق جنوب غربی استان که عموماً شامل منطقه باستانی و سرسبز اورامان و سروآباد می باشد با همان لهجه هورامی که تشابه زیادی با متن کتاب اوستا سروده زرتشت پیامبر ایرانی دارد صحبت می نماید.
موسیقی
استان کردستان یکی از غنی ترین استان های کشور از نظر موسیقی است. گروه‌های مختلف موسیقی در استان، وجود اساتید موسیقی در تهران و شهرهای بزرگ کشور که برخاسته از استان کردستان می باشند و همچنین ساخت سازهای موسیقی به علت پیشرفت صنایع چوبی و نازک‌کاری در کنار استعداد موجود موسیقی در این استان؛ کردستان را به مهد موسیقی کشور تبدیل نموده است.
در حال حاضر بسیاری از مولودی‌ها و آهنگ‌های کردی در موسیقی اقوام خاورمیانه شنیده می‌شود و این به علت تأثیرگذاری و غنی بودن موسیقی کردی در کنار موسیقی همسایگان خود می‌باشد.
موسیقی کردستان را می توان در سه بخش تقسیم بندی نمود: اولین بخش موسیقی دینی (مذهبی) است که در مراسم مولودی به مناسبت تولد پیامبر(ص) و یا اعیاد مذهبی و مراسم عرفانی دراویش با آواز و دف، ریتم‌های متنوعی اجرا می‌گردد. دومین بخش را می‌توان موسیقی مناطق شهری نامید که به وسیله موسیقی‌دان‌های حرفه‌ای اجرا می‌گردد. بیشتر این آوازها در واقع همان «گورانی»های کردی است که به همراه سازهای مختلف اجرا می‌شود.
گورانی یکی از مهم ترین فرم‌های موسیقی کردی است، مقام نیز در موسیقی مناطق کردنشین دارای جایگاه خاص خود است و تنوع آن در مناطق مختلف دلیلی بر تکاملش طی قرون متمادی می‌باشد. سومین بخش را می‌توان موسیقی روستایی و سنتی ذکر کرد که بیشتر شامل آوازهایی چون بیت، لاوک، حیران، سیاوچه‌مانه، چه‌پله و... تقسیم‌بندی کرد.
لباس کردی
لباس کردی از زیباترین نوع پوشاک ایرانی است و این زیبایی در پوشاک زنان این منطقه از تجلی بیشتری برخوردار است. دامن‌های بلند و بعضاً پرچین پیراهن‌ها و رنگارنگی آن به همراه بخش های دیگر این پوشش هر بیننده ای را متقاعد می کند که به این زیبایی اعتراف نماید.
همین امر باعث شده چند بار در جشنواره‌های محلی جهان به عنوان لباس زیبای برتر انتخاب شود، تکامل لباس کردی آن را کاملاً مناسب وضعیت اقلیمی این ناحیه نموده و شیوه نگرش آمیخته با احترام مردم به پوشش باعث حفظ و استفاده ای آن تا امروز گردیده است و هنوز فاخرترین نوع لباس در بین مردها لباس ها و گیوه های دست باف است.
هرچند لباس کردی در نگاه اول یکسان به نظر می رسد اما هر منطقه و ناحیه لباس خاص خود را دارد و از نوع پوشش می توان فهمید که شخص متعلق به کجاست، شایان ذکر است تنوع و هماهنگی زیورآلات سنتی در پوشاک زنان کرد زیبایی آن را دو چندان می نماید.
جشن‌ها و مراسم خاص
مهم ترین و عمومی ترین جشنی که در میان مردم کردستان مرسوم است برگزاری جشن نوروز است، جشن نوروز در اقصی نقاط کردستان به صورت خود جوش همراه با مراسم رقص کردی و برپایی آتش برگزار می گردد.
عید فطر و عید قربان نیز به عنوان اعیاد مذهبی دارای اهمیت خاص هستند، همچنین میلاد پیامبر اکرم(ص) نیز به عنوان جایگاه ویژه ای در میان مردم استان می باشد، علاوه بر این ها جشن معراج پیامبر و شب نیمه شعبان«برات» نیز جزو اعیاد این منطقه است.
از دیگر مراسمی که در میان مردم کردستان به ویژه منطقه اورامان از جایگاه خاصی برخوردار است، مراسمی تحت عنوان «زه ماون پیر شالیار» (عروسی پیر شالیار) می باشد. این مراسم در روستای اورامان تخت در هفته دوم بهمن ماه که مصادف با جشن سده است، طی مراحل و رسومات خاصی برگزار می‌گردد و ادامه آن در نیمه فصل بهار مصادف با ۱۵ اردیبهشت در محل آرامگاه پیر شالیار که در نزدیکی روستا می‌باشد تحت عنوان مراسم کومسای برگزار می شود.
قابل ذکر است که بازدید از این مراسم در برنامه تورهای گردشگری استان گنجانده شده است،از سایر مراسم مهم دیگری که از دیرباز با توجه به بافت اجتماعی مذهبی مردم استان شکل گرفته است، مراسم ذکر و سماع دراویش به همراه انجام کارهای خارق العاده می باشد، این مراسم به صورت هفتگی در بیشتر تکایا و خانقاه های استان به صورت ثابت برگزار می گردد این مراسم معمولاً پنج‌شنبه شب ها برگزار می شود.
صنایع دستی
صنایع دستی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و به عنوان نمادی از نوع زندگی و فرهنگی یک جامعه همواره مورد توجه گردشگران معمولاً بخش پایانی سفر گردشگران می باشد،خوشبختانه به علت ویژگی زندگی سنتی در بسیاری از نقاط استان کردستان و عدم استیلای بخش صنعتی، هنوز صنایع دستی استان از لحاظ کیفیت و گستردگی در سطح کشور مطرح می باشد به گونه ای که فرش و گلیم کردستان به همراه محصولات نازک کاری چوب مانند تخته نرد و شطرنج شهرت جهانی پیدا کرده است و بیشتر مسافران و گردشگرانی که به کردستان سفر می نمایند حتماً از محصولات نازک کاری و فرش و گلیم کردستان خرید می نمایند.
مهمترین صنایع دستی استان عبارتند از:
قالی و گلیم
استفاده از رنگ گیاهی، خامه طبیعی، ترکیب نقش و اصالت طرح، موجب برتری کیفیت قالی و گلیم استان کردستان شده است.
شهر سنندج و بیجار مهمترین مراکز تولید گلیم و قالی می باشند،شهرت جهانی فرش سنندج و اعتبار آن در میان بازار جهانی موجب شده که در دایره المعارف بریتانیکا که از معتبرترین دایره المعارف های بین المللی است، واژه «سنه» یا همان سنندج را به نام نوعی قالی معروف ترجمه نموده اند.
محصولات نازک‌کاری
کردستان مهم ترین استان کشور از لحاظ تولید محصولات نازک‌کاری است. هنر نازک‌کاری ترکیب قطعات بسیار کوچک از انواع چوب های پرداخت شده طبیعی می باشد که با ظرافت خاصی در کنار هم قرار گرفته و موجب به وجود آمدن آثار بسیار ظریف چوبی همانند تخته نرد، قلمدان و سایر محصولات می گردد.
علاوه بر نازک کاری، اروسی سازی، منبت و معرق سنندج نیز از شهرت و اعتبار برخوردار است. قابل ذکر است آثار نفیس نازک کاری زنده یاد دکتر علی اکبر بهزادیان هم اکنون در موزه مردم شناسی خانه کرد سنندج نگهداری و مورد بازدید گردشگران قرار می گیرد.
جولایی (نساجی سنتی)
کارگاه های تولید پارچه لباس کردی مردانه به جولایی معروف می باشند. عرض این پارچه ها ۱۲ سانتی متر و در حدود ۲۱ متر طول دارند محصولاتی مانند موج یا رختخواب پیچ و جانماز حاصل کار جولاها می باشد که به صورت سنتی تهیه و به بازار عرضه می گردد.
کلاش
در مناطق کردنشین نوعی گیوه به نام «کلاش» تولید می شود که هماهنگی زیبایی با لباس کردی دارد، رویه این کفش از نخ پنبه ای بافته شده و زیره آن از پارچه فشرده شده است، به همین دلیل کلاش کفشی سبک، نرم، قابل انعطاف و متناسب با محیط کوهستانی می باشد. تولید کلاش در اصل مختص به اورامان بوده ولی اکنون در تمام شهرهای استان تولید می شود این کفش تنها کفش جهان است که پای چپ و راست نداشته و می توان هرکدام از این جفت ها را پوشید.
ساخت ابزار و آلات موسیقی
پیشرفت ساخت صنایع دستی چوبی به علت وجود چوب درختان جنگلی مرغوب و استعداد فراوان در زمینه تعلیم و یادگیری موسیقی موجب تبدیل شدن استان کردستان به یکی از مناطق عرضه وسایل موسیقی به ویژه موسیقی سنتی شده است که نمونه آن ساخت دف، دیوان، تار، سه‌تار، ویلن، قانون و سنتور می باشد.
سایر صنایع دستی استان عبارتند از: زرگری سنتی، سفالگری، ساخت مصنوعات چرمی و خراطی، مرکز خرید محصولات صنایع دستی استان در شهر سنندج عمدتاً در خیابان شهدای جنوبی جنب پارک شهدا قرار گرفته است.
شیرینی و سوغات
کردستان نیز همانند سایر مناطق کشور دارای شیرینی های خاص و سایر خوراکی هایی که مجموعاً سوغات استان را تشکیل می دهند.
مهم ترین شیرینی که خاص شهر سنندج است، شیرینی کنجد می باشد. این شیرینی در دو نوع «شکری» و «گزانگبین» در محل‌های فروش عرضه می‌گردد.
از سایر شیرینی ها می توان به نان برنجی، بادام سوخته و نوعی باسلوق اشاره کرد که معمولاً توسط گردشگران به عنوان سوغاتی خریده می شود. نوعی شیرینی به نام «کماج» و نوعی حلوا سوهانی از شیرینی های محلی شهرستان بیجار محسوب می شود، انواع تخمه بوداده آفتابگردان از سوغاتی‌های شهرستان سقز محسوب می‌شود. همچنین به علت وضعیت جغرافیایی و کوهستانی کردستان خشکبار به عنوان سوغات در تمام شهرستان استان عرضه می‌گردد، به ویژه در شهر بانه نوعی مویز سیاه که شربت آن بسیار مقوی و مغزی می‌باشد در آب‌میوه‌فروشی‌ها عرضه می‌شود و مرکز خرید شیرینی و سوغات استان در شهر سنندج عمدتاً در خیابان فردوسی روبروی سینما بهمن قرار گرفته است.
