سیر تحول مذاهب و طریقت ها در حوزه قفقاز(۴)

قسمت پايانی 

س) آیا می توان گفت كه یكى از عواملى كه زمینه مناسبى براى رسمى شدن مذهب تشیع در آذربایجان را به وجود آورد، طریقت هاى مختلف بود؟
طریقت هاى مختلفى در قفقاز وآذربایجان به وجود آمدند كه نقش مهمى در تلطیف عقاید اهل تسنن داشته و زمینه مساعدى براى عمومى شدن مذهب تشیع به وجود آوردند. این جریان سبب شد كه در طول تاریخ شكل گیرى طریقت هاى مذهبى وعرفانى بین طرفداران مذاهب مختلف اسلامى عداوتى به وجود نیاورد. اگر دخالت برخى حكام وسیاستمدارانى كه از اختلافات مذهبى براى اهداف سیاسى خود استفاده مى كردند، صرف نظر كنیم در بین طرفداران مذاهب، چندان دشمنى نمى بینیم وهرجا كه اختلافات و دشمنى هاى طرفداران مذاهب بوده است، قطعاً نتیجه دخالت غرض آلود برخى حكام بوده است. این همدلى و وحدت بین طریقت ها نیز موجود بود.
على رغم كثرت طریقت ها در قفقاز وآذربایجان ما كمتر شاهد دشمنى هاى عمیق وگسترده بین آنها هستیم.

س) بد نیست اینجا در كنار مذاهب پنج گانه اسلامى وعمدتاً مذاهب شافعى، شافعى ۱۲ امامى، شیعه اثنى عشرى و شیعه اسماعیلى به برخى طریقت هاى سنى وشیعه اشاره كنید.
بر اساس شواهد تاریخى اكثریت غالب اهالى قفقاز و آذربایجان به مذاهب شافعى وسنى ۱۲ امامى وشیعه اثنا عشری گرایش داشته اند و همچنین طریقت هاى مختلف مذهبی نیز در جاهاى مختلف این مناطق پراكنده بوده اند. مذاهب دیگر اهل تسنن در بین اهالى قفقاز و آذربایجان به ندرت وجود داشته كه عمدتا در نواحى شمالى قفقاز جنوبى سكنى داشتند. تحولات مذهبى و طریقتى غالبا پس از غلبه مغول و با روى كارآمدن سلسله قره قویونلوها، آق قویونلوها وشیروانشاهان در مناطق قفقاز، آذربایجان وآناتولى سرعت گرفت.
آق قویونلوها طریقت هاى تقشبندیه، كبرویه وخلوتیه را مورد حمایت قرار مى دادند و به رهبران این طریقت ها اعانه هاى زیادى مى کردند. هرچند این كمك هاى مالى بیشتر براى جذب طرفداران این طریقت ها بود ولى خود حكام نیز براى گسترش یافتن این طریقت ها كم علاقه نبودند واین ناشى از فرهنگ بومى و روح لطیفی بود كه طریقت ها داشتند و البته اغلب ادبیات حاكم بر تبلیغات طریقت ها ادبیات نظم وشعر بود و جذبه صنایع معنوى ولفظى قابل توجه است.
علاوه بر این حاكمان سیاسى تركمانان – آق قویونلوها وقره قویونلوها وهمچنین سایر سلسله ها خود ذوق ادبى وطبع شعر داشته و برخى صاحب دیوان شعر بودند. مانند "جهان شاه حقیقى" كه مسجد كبود تبریز را بنا نهاده، خود صاحب دیوان فارسى وتركى است.

س) عوامل مختلفی كه در گسترش طریقت ها نقش داشته و یكى پس از دیگرى در اغلب مناطق قفقاز، آذربایجان وآناتولى به میدان آمدند چه بود؟
یكى از مشهورترین طریقت ها، طریقت "خلوتیه" است كه در قرن پانزدهم میلادى توسط "ظهیر الدین عمر الخلوتی" در اطراف شهر اردبیل تأسیس گردید. طریقت خلوتیه داراى اعمال ویژه اى است كه از طرف ظهیرالدین سفارش مى شد. این اعمال اعم از ذكر وعبادت وپرهیزگارى با روح زهد و تقواى ائمه شیعه سازگارى داشت. در طریقت خلوتیه به محبت اهل بیت بسیار سفارش شده است. علاوه بر زهد و ترك لذات دنیوى وعزلت گزینى وگوشه نشینى به روزه داری در ۱۲ روز به نام ۱۲ امام سفارش مؤكد شده است.
این طریقت توسط "جلال الدین یحیى شیروانى- باكویى" كه در شهر شماجی به دنیا آمده است و در سال ۱۴۶۴ در باكو وفات یافته است، ادامه یافت و به عنوان "پیر ثانى" مشهور گردید. و پس از او رهبرى طریقت به عهده "نصر الدین دده" گذاشته شد. نصر الدین دده در تبریز در سال ۱۴۸۶ وفات یافت ولى طریقت خلوتیه توسط آنان در تبریز، اردبیل، شیروان، قره باغ و گنجه گسترش یافت.
یكى دیگر از طریقت هاى بومى منطقه طریقت "گلشنیه" مى باشد. طریقت گلشنیه توسط "شیخ ابراهیم گلشنى" تاسیس شد. شیخ ابراهیم گلشنى از چنان قدرتى برخوردار بود كه حاكمال محلى از وى حساب مى بردند. او دیوان تركى دارد كه مورد توجه مریدان و پیروان این طریقت است.
طریقت "حروفیه" كه توسط "فضل الله نعیمى" پایه گذارى گردید، اعجوبه زمان "سید عماد الدین نسیمى" در آذربایجان، قفقاز، آناتولى وحلب این طریقت را تبلیغ كرد و باعث گسترش آن شد. سید عماد الدین نسیمى از شعراى بزرگ این طریقت داراى اشعار عربى، فارسى وتركى است. دیوان نسیمى از حیث ادبى وایدئولوژیك در اشعار شعرا وادباى بعد از خود به ویژه در شعراى ترك زبان همچون فضولى، خطایى، نباتى، سید عظیم شیروانى وغیره تاثیر به سزایى داشته است. محبت وعشق به اهل بیت و ائمه اطهار در جاى جاى اشعار نسیمى موج مى زند.
براساس عقیده طریقت حروفیه، حروف واشارات داراى معانى ورمز ورموز خاصى هستند. وهر حرفى بار معنى خاصى دارد. در نظر این طریقت كل قرآن در سوره حمد نهفته است وكل معانى سوره حمد در آیه بسم الله وكل معانى بسم الله در حرف "ب" بسم الله وآن نیز در نقطه زیرین حرف "ب" تجمیع و فشرده شده است . آنان این حرف را به لب مبارک پیامبر اسلام تشبیه می کنند. نقطه زیرین آن را به خال آن حضرت بسان می نمایند و آن را به وجود مبارک حضرت على علیه السلام نسبت می دهند و نتیجه می گیرند که كل قرآن در على نهفته است.
در اشعار نسیمى از این گونه تشبیهات وكنایات بسیار زیاد است. نسیمى خود را محو در فضل الله نعیمى مى داند در شعرى مى گوید:
فاء وضاد ولامه دوشدى كؤنلوموز
كعبه واحرامه دو شدى كؤنلوموز
دلمان به یاد فاء وضاد ولام (فضل الله) افتاد. پس به كعبه واحرام رسیدیم.

س) در بین طریقت ها و شعرایی كه گفتید، آیا كسانی هم پیدا می شد كه عقاید خودشان را بی پرده و با توجه به شرایط حاكم بر جامعه بیان كنند؟
یكى "سید عماد الدین نسیمى" است و دیگرى "سید ابو القاسم نباتى". نسیمى پیر و مراد سنیان دوازده امامى است ونباتى مؤسس عرفان شیعى با ویژگى خاص آذربایجان.
بى پرده گویى در نسیمى عاقبت حلاجى در پى داشت. ونتیجه این شفافیت وبیان صریح سبب شد كه برخی حاكمان خشک مقدس و خشن برنتابند ودر نهایت با حکم آن زاهد خشك مذهب با مسلوب الجلد كردن وى را به شهادت برسانند. علامه امینى در كتاب" شهداء الفضیلة" از سید عماد الدین نسیمى به نیكى سخن مى گوید وجریان فتواى مفتى را بیان مى دارد.
سید عماد الدین محكوم به مسلوب الجلد شد ومهدور الدم اعلام مى گردد ودر فتوا آورده شده است كه خون نسیمى به هر كجا كه بیافتد با آب پاك نمى شود فلذا باید آنجا را برید.
و جالب است كه هنگام سلب جلد نسیمى خونى به انگشت آن زاهد گمراه سرایت مى كند كه وى از حرف خود برمى گردد و با آب محل خون را پاك مى نماید. نسیمى در این حین مى گوید:
زاهدین بیر بارماغین كسسن ، دؤنر حقدن كئچر
باخ بو مسكین عاشقه سر پا سویورلار آغلا ماز
اگر یك انگشت زاهد را ببرى از سخن حق منصرف مى شود.
به این عاشق مسكین نگاه كنید كه سرتا پا پوست مى كنند، گریه هم نمى كند.

س) كمی درباره طریقت صفویه و چرایی اهمیت این طرقت در ایران را بفرمایید؟
طریقت صفویه به دلیل فراهم كردن زمینه وشرایط لازم به منظور رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران حائز اهمیت است. مى توان اذعان داشت كه طریقت صفویه كه توسط شیخ صفى الدین اردبیلى با الهام از طریقت خلوتیه شیخ زاهد گیلانى پایه ریزى شد، هم در پیروان مذهب تسنن تأثیر داشت وهم در اهل تشیع.
 
س) طریقت صفویه چه تاثیراتی بر مذهب اهل سنت گذاشت ؟
این طرقت نه تنها در تلطیف آرا و افكار مذهبى نقش به سزایى داشت بلكه در به وجود آمدن سنى دوازده امامى نیز مؤثر بود وجریان سنى هاى دوازده امامى در حقیقت یك مرحله وگذرى بود از تسنن به تشیع.
اهمیت دیگر طریقت صفویه، گرایش شیوخ متاخر این طریقت به ویژه از دوران شیخ جنید به امور سیاسى، کشوردارى وحكومتى است. شیوخ متأخر این طریقت با گرایشات سیاسى و بر حاكمیت نشاندن افكار وآرا شیعى را نوعى وظیفه شرعى ودینى مى دانستند وبدان ایمان داشتند. به نظر آنان در طول سالیان سال حاكمیت اسلامى توسط نامحرمان غصب گردیده بود كه آنان با تلاش سیاسى قصد برگردان حاكمیت به مجراى اصلى خود را داشتند.
على رغم تكثر طریقت هاى شیعى وسنى در قفقاز وتلاش آنان در تلطیف برخى اختلافات فكرى، ولى اختلافات وكینه توزیهاى مذهبى در طول سال هاى متمادى همچنان در نقاط مختلف منطقه با شدت وضعف وجود داشته است. دخالت واستفاده هاى سیاسى حاكمان از مسائل مذهبى یكى از عمده ترین ومؤثرترین عوامل اختلاف زایى در بین مذاهب بوده است ، هرچند برخى از حكام همچون نادرشاه در حل اختلافات مذهبى بسیار كوشیدند ولى چندان مؤثر نبود. اغلب مفتیان وصاحب نظران مذاهب اسلامى كه به اختلافات مذهبى دامن زده اند از منتسبان به دربار حكام شیعى یا سنى بودند.
 
س)‌ این اختلافات در بین مذاهب و طرقت ها چه زمانی شدت گرفت؟
این اختلافات با  ظهور و حضور دولت صفویه در ایران بیشترشد، هرچند ظهور دولت صفویه در وحدت بخشى به ایران وتثبیت امور سیاسى و پایان بخشیدن به خان- خانى، آنارشیزم وپراكندگى قومى و مذهبى تأثیر به سزایى داشت ولى حضور صفویه در ما بین دو حاكمیت سنى مذهب عثمانى وشیبانى حس بخالت و حسادت آنان را تحریك نمود كه آنان تحمل به وجود آمدن یك امپراتورى دینى براساس پیشینه تاریخى و سیستم بومى – ایرانى وبا ایدئولوژى تشیع در همسایگی خود را نداشتند فلذا سریعاً با دامن زدن به اختلافات مذهبى و شایعه پراكنى و جلب نظرات مفتیان وابسته به دربارو با ترور شخصیت معنوی صفویه درصدد از بین بردن این امپراتوى برآمدند.
امپراتورى نوپا نیز براى صیانت از خود بعضاً به اقدامات مشابه مبادرت ورزید. اگرچه آنان نتوانستند به عمر امپراتورى تشیع پایان بخشند ولى این درگیریها سبب تعمیق و تشدید و استمرار همه جانبه اختلافات مذهبى شد كه تأثیر آن در قفقاز بیشتر بود. به طورى كه این اختلافات مذهبى زمینه بسیار مساعدى را براى نفوذ و دخالت بیگانگان و استفاده قواى بیگانه از آن بر علیه مسلمانان ترك ،ایرانى و ازبك اعم از شیعه وسنى فراهم كرد.
جالب توجه آن که برخى از دشمنان اسلام از این اختلاف دینى به خوبى استفاده كردند. به عنوان مثال روس ها در روسیزه و آسیمیلاسیون كردن اقوام قفقاز از این اختلافات به خوبی استفاده كردند. حتى روسها در برخى از موارد مانند سركوب كردن عصیان هاى مردم داغستان وطریقت نقشبندیه و سنى ها، از شیعیان قره باغ و ارامنه كمك گرفته وآنها را بر ضد مبارزان داغستانى مى شوراندند و یا در جنگ با عثمانى از شیعیان قره باغ و ارامنه بر علیه عثمانى كمك مى گرفتند و همچنین براى سركوب شیعیان گنجه و قره باغ از سنى هاى قازاخ و داغستان استفاده مى كردند.
اختلافات شیعه وسنى در جنگ روس علیه ایران مؤثر بود. یكى از عوامل شكست ایران در جنگ، اختلافات مذهبى و دینى در قفقاز واستفاده روسها از آن بود.

س) آیا به غیر از روسیه كشورهای دیگری را هم میتوان نام برد كه از این اختلافات مذهبی- دینی به نفع خود استفاده كنند؟
از اختلافات مذهبى مسلمانان در قفقاز نه تنها روسها بلكه ارمنى ها هم در راه اهداف واغراض خود بهره مند مى شدند. ارامنه با كشتن رهبران دینى از هر دو طرف ودامن زدن به اختلافات مذهبى بین سنى و شیعه این دو گروه را به جان هم مى انداختند. ارامنه سنى ها را كشته به گردن شیعه ها مى انداختند و شیعه ها را كشته به گردن سنیان مى انداختند.
در دوران سلسله صفویه و قاجاریه روس ها تا آنجا كه توان داشتند توسط عمال خود در قفقاز به اختلافات مذهبى دامن زدند. در این بین حیات بر اهالى قفقاز تیره و تار شد. گرچه ارامنه و روس ها بر طبل اختلاف مى كوبیدند و در عین حال با ژست خیر خواهى نقش ریش سفیدى و میانجى گرى این دو فرقه اسلامى را بازى مى كردند و از این راه حضور خود را در قفقاز تثبیت مى كردند.

س) تاثراتی كه این جنگ بر روی وضعیت دینی مردم و طرقت های قفقاز گذاشت چه بود؟
متاسفانه فتاواى ضد وحدت عالمان دربارى از یك طرف و تعصبات كوركورانه برخی مردم قفقاز از طرف دیگر چنان ضربه مهلكى بر موقعیت مسلمانان در قفقاز ببار آورد كه نتیجه آن تقسیم قفقاز به دو جمهورى مسیحى(گرجی و ارمنی) و یك جمهورى مسلمان (سنى –شیعه)، و از دست دادن بسیارى از خاك مسلمانان شد. در صورتى كه در طول تاریخ در قفقاز مسیحیان در اقلیت دینى و قومى بوده وجریانات فكرى، فرهنگى، اقتصادى وادارى و امورات دیگر همه دردست مسلمانان بود.
روسها و ارامنه بدون اختلاف افكنى و نقشه های شوم نمى توانستند وحدت مسلمانان قفقاز را برهم زده ثروت آنان را تصاحب كنند. فلذا هرچند دشمنى و برادر كشى هاى آنچنانى ریشه در افكار، آرا، اندیشه و تعصبات داخلى و درونى مسلمانان داشت، ولی ریشه اصلى اختلاف و دشمنى ها دخالت بیگانگان و عامل بیرونى بود كه متاسفانه این عامل با سوء استفاده از جاهلیت دینى و تعصبات خشک جنگ هاى شدیدی به راه اندخت.
در درگیری هاى مسلمانان و تهاجم سنیان داغستان و شیروان به شیعیان گنجه و ایروان صدها نفر كشته وخسارت سنگینى به دو طرف وارد شد. اموال واملاك مسلمانان به غارت غیر مسلمانان درآمد. جالب توجه آن كه در این درگیرى ها جان ومال اقلیت هاى دینى – روس ها، ارامنه وگرجى ها و یهودیان از هر آسیبى به دلیل رعایت حقوق اقلیت هاى دینى از ناحیه مسلمانان مصون مى ماند. غافل از این كه یكى از عوامل این درگیرى ها واختلافات خود ارامنه وروس ها بودند.
اختلافات دینى و بحران هاى اجتماعى و دینى در قفقاز آن چنان پیچیده است كه متاسفانه تاكنون به دلیل كتمان و اختفای واقعیت هاى تاریخى از جانب روسها و تحریفات و تبلیغات سوء ارامنه والیناسیون مسلمانان به ویژه آذربایجانى ها آنگونه كه شایسته است مورد بررسى قرار نگرفته است.
در مطالعات تاریخى، فرهنگى، دینى و اجتماعى منطقه روشن مى شود كه اتحادیه هاى مختلفى در قفقاز شكل گرفته است كه در تشكیلات آن دست روسها وجود دارد. اتحاد لزگى ها و سنیان داغستان بر علیه شیعیان گنجه، ایروان وقره باغ، اتحاد ارامنه وشیعیان ایروان و قره باغ بر علیه سنیان شیروان و برعلیه عثمانى مسلمان، تفاهم نامه دوستى اقلیت ارمنى قره باغ با شیعیان گنجه.
در تمامى این دسته بندى ها عمدتا دو مسئله مورد توجه بوده است:
۱- تضعیف هرچه بیشتر مسلمانان شیعه و سنى و ترغیب آنان به درگیرى و تهاجم به یكدیگر.
۲- حفظ و ملاحظه منافع روسها و ارامنه و تثبیت موقعیت خود و توجیه حضور آنان در قفقاز.

س) پس این اختلافات قومی مذهبی در ناحیه قفقاز چه زمانی تمام شد؟
پس از سال هاى طولانى با تلاش نادرشاه افشار و حضور گسترده مجتهدان تبریز در ارتقاى آگاهى هاى دینى در قفقاز و خسته شدن طرفین از كشت و كشتار دینى تا حدودى این اختلافات كنار گذاشته شد و این اختلاف در قرن هجدهم میلادى به ضعف گرایید.
هرچند این جریان مثبت و مطلوب بود ولى فراهم شدن زمینه حضور بیشتر ارامنه و روسها در مناطق مسلمان نشین از پدیده هاى نگران كننده ای بود كه نهایتا در نیمه دوم قرن ۱۹ به ضرر مسلمانان به ویژه آذربایجانى ها انجامید. زیرا مناطق تفلیس، ایروان، قره باغ ، زنگه زور كه سال هاى سال به عنوان یكى از مناطق مهم اسلامى و مسلمان نشین محسوب مى شد ازخاک آذربایجان جدا شد و روز به روز به جمعیت ارمنی و گرجی افزوده شد.
به هرحال پس از یك دوره كشت و كشتار، مسلمانان دیگر از اختلافات دینى درونى كه از آن روزگارشان تباه شد بود، خسته شدند و پس از آن زمینه براى گرایشات تكثر دینى وپلورالیزم فرهنگى فراهم شد.
با حضور خان نشینى هاى قفقاز وتسلط خان هاى بومى مسلمان بر منطقه از آن جمله خان نشینى قوبا، باكو، شیروان، قره باغ، گنجه، تفلیس، ایروان تا حدودى اختلافت قومى ودینى كنترل شد كه این وضعیت نیز به دلیل ضعف قدرت مركزى در ایران و عقب ماندن ایران از پیشرفت هاى مادى بود كه در اروپا و روسیه شروع شده بود.
در نتیجه ضعف ایران در حمایت وكنترل خان نشینى هاى قفقاز باعث شد كه مجددا عنصر بیگانه در قفقاز حضور یابد و در اثر شكست مكرر ایران از روسیه به دلیل به دست آوردن موقعیت هاى استراتژیك، جان و مال مسلمانان (اعم از شیعه وسنى) به تاراج روسها وارامنه در آید. روسها وارامنه به انحاء مختلف بر خاك هاى حاصلخیز مسلمانان، چاه هاى نفت، مراكز تجارى، ادارى وآموزش مسلمانان حمله می كردند و به آنها دست پیدا می كردند.
 
س) قفقاز پس از اینكه به طور كامل از سوی روس ها تصرف شد و بعد از اینكه آنها تغییر و تحول اساسى در ساختار جمعیتى، ادارى این سرزمین به وجود آوردند، مسلمانان قفقاز با چه شرایطی وارد قرن بیستم شدند؟
این سرزمین از هر جهت تغییر چهره داده بود، مسلمانان سرزمین هاى خود را از دست داده وتنها صاحب خاك فعلى جمهورى آذربایجان شدند ودر آن گیرودار به دلایل مختلف از جمله ضعف ایران نتوانستند از خود دفاع كنند وتنها در حالت اضطرار تمام جریان ها وگروه هاى اسلامى قفقاز با قطع امید از حامیان دینى به ویژه مسلمانان قفقاز شمالى، داغستان، تاتارستان و روسیه از رویكرد دینى به رویكرد ملى گذر كردند وگروه هاى ملى، دینى وبلشویك آذرى هركدام به شكلى و طریقى به فكر تأسیس دولت ملى افتادند كه نهایتا این آرزو به رهبرى "محمد امین رسولزاده" (كه شاگرد مكتب سید جمال الدین اسد آبادى بوده و در اوایل فعالیت اجتماعى وفرهنگى به عنوان پاى اسلامیست مطرح بود با تغییر رویكرد به یك عنصر ملى گرا) به منصه ظهور پیوست.
حكومت ملى محمد امین كه نخستین حكومت دموكراتیك در شرق مسلمان بود در حالت اضطرار وبیچارگى تشكیل شد هرچند بسیار فعالیت كرد ولى چندان عمر نكرد ودوباره روسها این بار نه با روبند تزار بلكه با پرچم سوسیالیزم بر مسلمانان چیره شدند.

س) عمده ترین اقدامات كمونیست ها در طول استیلاى آنان بر قفقاز چه بود؟
تسلط روسها به نام سوسیالیزم پایان حضور تمامى آثار و نمادهاى دینى در قفقاز و غارت وچپاول فرهنگ، تمدن، تاریخ وثروت مسلمانان بود. كمونیست هاى روس این بار علاوه بر غارت مادى آثار معنوى وفرهنگى را نیز به غارت برده با تحریف تاریخ، وا قعیت ها وحقیقت ها، تغییر الفبا، زبان، فرهنگ وجایگزینى فرهنگ وآداب وسنن روس- ارمنى به جاى فرهنگ اسلامى سعى كرد تا تمامى عناصر ملى قفقاز- آذربایجان را مسخ نماید.
در كنار این اقدامت ایجاد حس ایران ستیزى، مصادره به مطلوب كردن میراث فرهنگى وبومى، تخریب مساجد ومراكز دینى، ممنوعیت شدید وگسترده آیین در مراسم وعادات وسنن دینى، محو عناصر دینى از بین بردن نمادها وشعایر مذهبى وتخریب وتغییر ارزشهاى اجتماعى با اتكاب به خشونت وتهدید واعدام و شكنجه گوشه ای اقدامات روس ها بود.
كشتارهای مخفیانه سال ۱۹۳۷ كه در آن سال حدود سى هزار نفر از متفكران، عالمان دین وخادمان فرهنگ مردم مسلمان آذربایجان، به دستور استالین توسط "میرجعفر باقیروف" اعدام شدند، از اقدامات مخوف دستگاه ك گ ب شوروى بود. تغییرات در تركیب جمعیتى، تقسیمات هدفمند كشورى، تحویل پست هاى كلیدى ادارجات به ارامنه، مصادره كردن اموال مسلمین به نفع دولت كمونیستى، چپاول چاههاى نفت، كوچاندن آذربایجانى ها به دیگر مناطق شوروى به مناطق سردسیر سیبری، تصاحب زمین هاى حاصلخیز ومكانیزه هدفمند آنها واز همه مهمتر محومغزها به نتایج ناگوارى انجامید كه امروزه نیز مسلمانان با آن درگیر هستند وآن تضاد درونى، تضاد امروز با گذشته، دوگانگى شخصیتى ودهها عوارض روانى واجتماعى مى باشد.

س) وضعیت مسلمانان در این بین چگونه بود؟
در طول این سالها مسلمانان اعم از شیعه وسنى با حفظ وحدت تنها توانستند قرآن ها را در صندوقها نگه بدارند واسم مسلمانى را یدك بكشند كه این خود جاى شكر دارد. ولى آنان فرصت خواندن قرآن وانجام آیین دینى نداشتند ونهایتاً قفقاز در حالتى سال هاى ۱۹۹۰ را آغاز كرد كه سرشار از عشق به دین وقرآن ونفرت از روس وكمونیزم والحادگرى بود. فلذا در سالهاى ۱۹۹۰ تبلیغات گسترده ى دینى شكل گرفت وبا بازگشت به خویش دوباره با عشق دین وقرآن به سوى جنوب- مرزهاى ایران اسلامى جهت الهام گیرى از معنویت دینى سرازیر شدند كه اما صد حیف ...
 
س) وضعیت مسلمانان قفقاز در زمان كنونی چگونه است؟
امروز قفقاز- آذربایجان معرض تبلیغات غالى از سوى مراكز مختلف دینى قرار گرفته است، دستهاى پنهانى وجود دارد كه به نام تبلیغات دینى وحدت مسلمانان را خدشه دار مى نمایند. وهابیون با سوء استفاده از احساسات دینى اهل تسنن آنان را برمى شورانند ومتأسفانه برخى مراكز شیعى نیز با اهانت به ارزش ها وحساسیت هاى دینى اهل تسنن زمینه را براى تشدید اختلافات دینى( كه تنها از آن غیر مسلمانان بهره مند خواهند شد) فراهم مى نمایند. فتاواى رهبران دین در این برهه بسیار حائز اهمیت است.
به دلیل مسلمان بودن مردم آن جمهورى ها ارتباطات دینى مردم آن كشور با مراجع ورهبران دینى اجتناب ناپذیر است.  مراكز وگروههای شیعى كه اكثریت غالب مسلمانان قفقاز را رهبرى مى نمایند با پیروى از رهنمودهاى دینى مراجع بزرگ شیعى در جهان در حفظ وحدت اسلامى بسیار كوشا هستند. فتواى اخیر رهبر معظم انقلاب اسلامى ایران ومرجع تقلید جهان تشیع در خصوص پرهیز از اهانت به شخصیت هاى صدر اسلام از آن جمله همسر پیامبر گرامى اسلامى بسیار حائز اهمیت است وخود نقش مهمى در وحدت مسلمانان داشته ومانع صحنه گردانى اشخاصى كه با طرح مسائل غیر ضرورى وتوهین به برخى شخصیت هاى صدر اسلام آگاهانه یا جاهلانه سبب اختلاف مى شدند، شد. برخى از افراد به منظور جلب توجه وگیرایى سخنرانى خود با ژست منتقدانه وبرانگیختن احساسات دینى به اختلافات دینى دامن مى زدند كه با فتواى مقام معظم رهبرى فكر مى كنم از این گونه اقدامات جاهلانه جلوگیرى شود. 

در پایان اگر سخنی دارید بفرماید
متأسفانه در اثر عوامل مختلف از آن جمله دخالت بیگانگان وبه ویژه دخالت روسیه اختلافات قومى ودینى صفحات تاریخ قفقاز را خونین رنگ كرده است. در اثر این اختلافات مسلمانان قفقاز سرزمینهاى بیشترى را از دست داده وتا حدودى با گذشته خود بیگانه شدند كه پس از كسب استقلال شایسته است در بازیابى وبازخوانى گذشته خود تجدید نظر كنند.
با حفظ وحدت سنى وشیعه و براساس عقل گرایى ودرك موقعیت كنونى، حضور وظهور طریقت ها بر عظمت وجبروت فرهنگ وتمدن اسلامى خواهد افزود. به ویژه با تغییر ماهوى وشكلى طریقت ها در قفقاز وتلون به رنگ ادبى در بازیافتن فرهنگ اصیل به جامعه علمى- دینى كمك شایانى خواهد كرد. امروزه ادبیات آذربایجان مملو از آثار ادبى ودیوانى صاحبان ورهبران طریقت هاى یسویه، نقشبندیه، حروفیه، گلشنیه است آثار ابراهیم گلشنى، سید عماد الدین نسیمى، شاه اسماعیل صفوى، فضولى وغیره از آثار بسیار ارزشمند فرهنگ وادبیات آذربایجان است كه همه باقیمانده از طریقت ها وتصوف اسلامى است.
با تشکر از شما
پایان