تحریف در ادبیات آئینی و تاریخ تشیع/ دنبال جاذبه‌های جدید باشیم

*  ادبیات آیینی برای من وسیله‌ای است که آن الگوها را در جامعه معرفی کنم
سیدمهدی شجاعی در ابتدای این دیدار درباره دغدغه های خود درباره انتقال مفاهیم بلند اعتقادی در قالب ادبیات آیینی گفت: از دوران جوانی و نوجوانی دغدغه داشتم که مفاهیم اعتقادی ما که قطعا بلندترین و ارجمندترین مفاهیم در میان مکاتب مختلف است باید با زبان و ادبیات امروز به مخاطب منتقل بشود و این انگیزه های اولیه داستان نویسی من در این حوزه بود. هر چه گذشت بیشتر به این نتیجه رسیدم که همه آرمان‌ها و فرهنگ ما معطوف الگوهای ما است. در همه دنیا اصل هست که شناخت ملت‌ها با شناخت الگوها و افراد محبوب و اسوه ممکن می‌شود و هر چه این الگوها متعالی باشند آن جامعه رشد و اعتلای بیشتری خواهد داشت. آن چه ما الان با آن به عنوان عوام فریبی دست و پنجه نرم می کنیم جلوگیری از ارتقای مخاطب است و یکی از مهم‌ترین شیوه‌های آن ارائه الگوهای نازل است تا سطح مخاطب را پایین نگه دارند در سراسر دنیا هم همین طور است و سیاست گذران فرهنگی دنیا هم افرادی را به عنوان الگو معرفی می کنند که آنها را به نظر مطلوب سیاستگذاران فرهنگی برسانند.
این نویسنده توانا در ادامه درباره الگوی واقعی در جامعه و البته به روز بودن الگوهای اعتقادی ما برای جامعه صحبت کرد و گفت: باور من این است که ادبیات آیینی برای من وسیله‌ای است که آن الگوها را در جامعه معرفی کنم و معتقدم اصل داستان مبتنی بر یک نیاز فطری بشر است. بشر اسطوره می سازد برای این که شخصیت‌هایی را که دوست دارد داشته باشد ولی ندارد و آنها را در قالب اسطوره آنها را ترسیم می کند. انسان ها دنبال کمالی هستند و وقتی کسی را پیدا نمی کنند آن را می سازند و اسطوره اینجا شکل می گیرد . از دیدگاه من شخصیت‌هایی دینی که من به آنها پرداختم اسطوره های واقعی هستند و پرداختن به آنها می تواند رشد و آگاهی را در مخاطب ایجاد کند. معتقدم همه آنچه ما دنبال آن می گردیم در این شخصیت ها می توان پیدا کرد چون این الگوها را خدا قرار داده و دست ساز بشر نبوده است. این جدی ترین انگیزه من برای نوشتن از اینها بود.
* گرایش به ادبیات آئینی از خانواده آغاز شد
نویسنده کتاب سقای آب و ادب در ادامه پرداختن به کربلا و عاشورا را فراتر ازذکر یک واقعه تاریخی می داند. او معقتد این افراد برای جامه کنونی ما حرف های زیادی دارند که باید استخراج شود در اختیار مخاطب قرار بگیرد: اگر ما به کربلا و عاشورا می پردازیم برای این نیست که از یک واقعه تاریخی یاد کنیم یا ثوابی ببریم بلکه برای ما حرف دارد و بزرگترین پیام‌ها را برای جامعه ما دارد اگر به آن توجه کنیم و از آن معدن استخراج کنیم. آدم‌هایی روبروی امام حسین ایستادند کافر و عرق خور نبودند بسیاری از آنها افراد مقدس و مذهبی و پیشانی بسته بودند و اگر این را بفهمیم تکلیفمان مشخص می شود که کفر الزاما لباس کفر پوشیده باشد و خیلی اوقات ضدیت با مبانی حقیقت و مذهب در لباس مذهب اتفاق افتاده است. با این نگرش رجوع کردن به این معادن همیشه برای ما حرف دارد. در کتاب سقای آب و ادب به صراحت آمده است که این مفاهیم به درد امروز هم می خورد بنابر این نیست که از گذشته صرفا مقدسی که حرف زدن ازش ارزشمند است حرف بزنیم بلکه نیاز جامعه امروز ماست که باید از آن حرف زده شود.
شجاعی درباره گرایشش به ادبیات آیینی و تاثر افراد و آثار بر خودش گفت: این  مسئله از فضای خانوادگی ما شروع می‌شود. عمویی داشتم که با علامه امینی همکار بود و تاثیر جدی در من داشت و جزو آخوندهایی بود که درست زندگی می کرد و عمل می کرد. از آثار آنچه پیش از انقلاب یادم می آید آثار مرحوم شریعتی و پرویز خرسند است که آقای خرسند قدم های اولیه را در ادبیات مذهبی و آینی برداشته است. زیان و آثار این دو شخصیت برای من خیلی جدی بود اما از همان گذشته معتقدم که باید زبان آثار را پیدا کرد و ما آن پیدا نکردیم. آثار من هم که چاپ و مورد استقبال واقع شده هم به این زبان دست پیدا نکرده است و من از روی تواضع هم این حرف را نمی زنم.
واقعیت این است که اینها سیاه مشقی است تا برسیم به ادبیاتی که بتواند آن مفاهیم را منتقل کند. خیلی جاها بود که من قلم را عاجز می دیدم از نوشتن. خیلی جاها آدم از دریافت عاجز می شود و با چیزهایی مواجه می شود که نمی تواند آن را درک کند. بسیاری از این مسائل آیینی شهودی است. گاهی اوقات تصویری در ذهن من نقش می بست که اقیانوسی جلوی من هست و باید توشه‌ای از آن برای مردم ببریم و اصطلاحا تنهاخوری نکنیم و آنچه که رسیدیم را به مخاطب منتقل کنیم. خب باید با چه ظرفی اینها منتقل شود؟ خیلی اوقات اینها را با پیاله منتقل می کنیم که قابل قیاس با آن اقیانوس بزرگ نیست. تازه اگر ماهیت آن حفظ شده باشد قابل قیاس نیست. فقط دلخوشی ما این است که از جنس آب است. ما هنوز جنس انتقال را پیدا نکردیم و آن شکل و مواجهه‌ای که من با ادبیات آیینی مواجه می شوم نشان می‌دهم که هنوز دنبال پیدا کردم. وقتی بخواهیم با این کلمات مفاهیم آسمانی را منتقل کنیم حس افراد غارنشین به آدم دست می دهد که نمی تواند مفهوم را برساند و دست و پا می زند برای پیدا کردن کلمه و آخرش هم حس می کند منتقل نشده است.
او در ادامه به بحث ادبیات کهن و تاثیر آن در قوت آثار آیینی اشاره می کند و می گوید: ادبیات کهن نقش جدی در این ماجرا دارد و به ضرس قاطع معتقدم نویسنده ای که با ادبیات کهن آشنا نباشد در این راه موفق نخواهد شد. پایه و استخوان بندی قلم با ادبیات کهن شکل می گیرد و بسیاری از نویسندگان موفق دنیا موفقیت شان به خاطر آشنایی با ادبیات کهن است. در کشور ما جلال آل احمد کسی است که به سبک رسیده و می گوید تاریخ بیهقی را شانزده بار تدریس کرده ام. محمود دولت آبادی هم در ادبیات صاحب سبک است. ما باید ادبیات کهن را در خودمان خرج کنیم و خروجی آن  می شود سبک ما و اگر در کسی منحصر شود محدود می شود ولی اگر متنوع شود عصاره آن می شود ادبیاتی که هویت و شناسنامه دارد.
*  یکی از سهل نگری برخی نویسندگان ما این است که خیلی زود دنبال خروجی هستند
نویسنده کتاب «کمی دیرتر» در ادامه سخن خود به بحث تحریف آثار تاریخی اشاره می کند. در اینجا اون نقش نویسنده محقق را برجسته می داند و این چنین می گوید: بسیاری از مفاهیم اعتقادی ما در طول تاریخ دچار تحریف شده و برخی هم نابود شده و باید بگردیم آن را در آثار مختلف پیدا کنیم و از این کتاب ها استخراج کنیم. یکی از سهل نگری برخی نویسندگان ما این است که خیلی زود دنبال خروجی هستند. این که من تاکید دارم منابع آثارم در در انتهای کتابهایم بیاورم برای است که نشان دهم مستند است و ثانیا به خاطر تحقیق و تتبع است چراکه ما در مقابل حقیقت مسئول هستیم. در کتاب سقای آب و ادب چون برخی دریافت ها از حد استنادات خارج شد در انتهای کتاب آوردم که این با کتاب قبلی فرق دارد و مثل کشتی پهلو گرفته نیست. در کتاب سقای آب و ادب برخی اتفاقات افتاده که با این که به آنها معتقدم ولی استنادات نداشت و من تاکیدداشتم این مسئله ذکر شود.
در ادبیات کهن ما بیش انکه ما در نثر صاحب گنیجه باشیم در شعر هستیم. اگر می خواهیم نثر قوی داشته باشیم باید شعر کهن را بخوانیم چون داستان های زیادی در شعر داریم. بهترین شعرها و نثرهای ما مضامین عرفانی دارد و همه مفاهیم دینی و مذهبی ما در قالب ادبیات کهن به ما رسیده و این نقش بسیار جدی است.  کل ادبیات ما مشحون از مفاهیم دینی و اخلاقی است کسی اگر فقط سعدی را بخواند می توان گفت انسان اخلاقی است. انچه کگه در نثر سعدی هست قواعد اخلاقی در ان هست وقتی با نگاه دقیقی نگاه کردیم مضامین بسیاری از روایات ما هست بدون این که نام برده شود. از این منظر من تحت تاثیر هستم از ادبیات کهن.
* در بحث ادبیات آیینی و تاریخ تشیع به شدت دچار تحریف هستیم
بحث مستند حرف زدن در ادبیات آیینی مسئله دیگری بود که سیدمهدی شجاعی درباره آن سخن گفت: یک بحث جدی در ادبیات آیینی و دینی استنادات است که تناقض با کار هنری و خلاقانه دارد. ما در بخش معصومین معتقدم آنچه نقل می شود برای معصومین که چیزی نسبت داده نشود که خلاف باشد و اگر این محدوده بیرون بیاییم دستمان باز است برای تصویری سازی و تخیل کردن. ضمن اینکه در بعضی موارد برای پرداخت به این فضاها نیازمند تخیل نیستیم بلکه نیازمند تحقیق هستیم مثل فضاسازی‌ها و در اینجا نیازمند مستندات تاریخی هستیم که باید فرهنگ آن دوران را بشناسیم. باورم بر این است که این محدودیت ها وجود دارد و شاید دشواری کار آیینی است که قیدهایی برای نوشتن وجود دارد. دیگر مسئله در ادبیات آیینی این است که مخاطب آخر داستان را می داند و به دنبال باید جاذبه های جدید باشیم تا این خلا جبران شویم. در بحث ادبیات آیینی و تاریخ تشیع به شدت دچار تحریف هستیم و بی‌قیدی هم از سوی برخی مداحان و ذاکران در این حوزه دارند. در قدیم مداحان و ذاکران مقدی بودند بحث تاریخ را مشخص کنند و یکی از تکنیک های این ماجرا بحث «زبان حال» بود که فاصله گذاری می کرد بین نقل و حرف شخص. متاسفانه این بی قیدی در ادبیات شفاهی و کتبی ما وجود دارد وقتی درباره حضرت عباس تحقیق می کردم به کتاب هایی بر می خوردم که مشحون از فرعیات بود. واقعا چیزی که امروز نقل می شود استعداد و قابلیت دارد به عنوان تاریخ مستند به نسل بعدی منتقل شود.
آخرین بحث سیدمهدی شجاعی در این جلسه مقایسه ادبیات نثر و شعر عاشورایی بود. وی در این حوزه معتقد بود که ادبیات نیر در مقابل شعر کمتر شد کرده و عقب افتاده است:  در زمینه ادبیات عاشورایی در حوزه شعر رشد خوبی داشتیم و انصافا استعدادهایی که ظهور کرده حیرت انگیز است و آثار بسیار وزینی تولید شده است مثال آن را در سال های اخیر در شب شعر عاشورایی شیراز  می تواند دید که آثار فاخری خلق می شود. در زمینه نثر هنوز خلا داریم و شاید دلیل آن شرایط فرهنگی ما باشد که نویسنده وقتی بخواهد اثری را خلق کند باید چند سال وقت بگذارد ولی حق التالیف آن کافی نیست و ایضا هم مخاطب محدود است در ایران شمارگان کتاب پایین است و هزینه های نویسنده بر نمی گردد. نیاز به مطالعه و پژوهش در کارهای تاریخی عموما با حمایت سیاستگذاران فرهنگی انجام می پذیرد که در ایران اینگونه نیست. البته کارهای خوبی در این زمینه وجود دارد. ما در نیستان مجموعه ادبیات فاخر را منتشر کردیم که بر اساس همین رویکرد بود. اقای یاسین حجازی در این زمینه کارهای خوبی کرده اند. در حوزه اقای داستانی هم هستند نویسندگانی خوبی که آثار شاخصی تولید کرده اند. در بحث ادبیات مقاومت و جنگ آثار خوب و برجسته ای خلق شده که این آثار زبان خودش را پیدا کرده و افرادی چون احمد دهقان از دل جنگ آمدند نویسنده شدند اگر همین میزانی که برای ادبیات مقاومت اتفاق افتاد برای ادبیات مقاومت می افتاد وضعیت بهتری داریم.
یک بحث جدی در ادبیات آیینی و دینی استنادات است که تناقض با کار هنری و خلاقانه دارد. ما در بخش معصومین معتقدم آنچه نقل می شود برای معصومین که چیزی نسبت داده نشود که خلاف باشد و اگر این محدوده بیرون بیاییم دستمان باز است برای تصویری سازی و تخیل کردن. شاید دشواری کار آیینی است که قیدهایی برای نوشتن وجود دارد. دیگر مسئله در ادبیات آیینی این است که مخاطب آخر داستان را می داند و به دنبال باید جاذبه های جدید باشیم تا این خلا جبران شویم.