تاریخ انتشار۱۵ تير ۱۳۹۷ ساعت ۲۰:۰۲
کد مطلب : 341375

​معرفی کتاب «بحران‌های سیاسی و جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه»

خاورمیانه همواره با بحران های سیاسی مواجه بوده است. بیداری ملت های مسلمان در کشورهای عربی، آغازگر تغییرات سیاسی در برخی از کشورها شده است که بی شک پیامدهای مهمی به دنبال خواهد داشت. بر همین اساس، مطالعه نظری و میدانی بحران های سیاسی در دولت ها، جامعه مدنی و جنبش های اجتماعی در کشورهای عربی بیش از پیش ضرورت پیدا کرده است و برای درک و فهم بیشتر تحولات منطقه حائز اهمیت زیادی است. بر همین مبنا، کتاب «بحران‌های سیاسی و جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه» نوشته محمود واعظی، اثری است که به واکاوی موضوع جنبش‌های اجتماعی اخیر در خاورمیانه می پردازد.
​معرفی کتاب «بحران‌های سیاسی و جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه»
خاورمیانه همواره با بحران های سیاسی مواجه بوده است. بیداری ملت های مسلمان در کشورهای عربی، آغازگر تغییرات سیاسی در برخی از کشورها شده است که بی شک پیامدهای مهمی به دنبال خواهد داشت. بر همین اساس، مطالعه نظری و میدانی بحران های سیاسی در دولت ها، جامعه مدنی و جنبش های اجتماعی در کشورهای عربی بیش از پیش ضرورت پیدا کرده است و برای درک و فهم بیشتر تحولات منطقه حائز اهمیت زیادی است. بر همین مبنا، کتاب «بحران‌های سیاسی و جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه» نوشته محمود واعظی، اثری است که به واکاوی موضوع جنبش‌های اجتماعی اخیر در خاورمیانه می پردازد.

کتاب حاضر در ده فصل سازمان داده شده است که فصل اول با عنوان بحران های اجتماعی؛ مفاهیم، تعریف و ابعاد» ابتدا به تعریف بحران، گونه شناسی آن و نیز مفاهیم مرتبط با آن می پردازد و ضمن بررسی منشاء بحران، به رابطه بحران با پدیده دولت و فرایند ملت - دولت سازی توجه نشان می دهد. از آنجا که بحران معمولا در مواقعی رخ می دهد که کشورها و جوامع در فرایند گذار به سر می برند، در این فصل به پنج نوع بحران رایج این دوران پرداخته می شود. در پایان نیز به مقوله دولت ورشکسته پرداخته خواهد شد، یعنی مفهومی که در اواخر قرن بیستم در حوزه امنیت بین الملل مطرح شد و از آن به عنوان عاملی برای به خطر افتادن صلح و امنیت یاد می شود.

فصل دوم تحت عنوان «رویکردهای نظری به بحران در فرایند گذار به دولت مدرن»، ابتدا به سیر تکوین دولت مدرن اشاره می کند، آن گاه تلاش می شود تا براساس رهیافتی کلان به نظریه های مطرح شده درباره بحران در نظام های سیاسی نگاهی افکنده شود. از همین رو، کار با کلاسیک های جامعه شناسی مانند آرای ماکس وبر و امیل دورکهایم آغاز می شود. سپس نظریه های نوسازی با مدرنیزاسیون مورد بحث قرار می گیرد و بحران در پرتو فرایند گذار به دولت مدرن مورد بررسی قرار می گیرد. در همین راستا، نظریه توسعه ناموزون هانتینگتون به بحث گذاشته می شود و آن گاه بحران در نظام های سیاسی از دیدگاه مارکسیستی مطالعه می شود و در پایان نیز دیدگاه های اندیشمندان متأثر از مارکس مانند هابرماس، کلاوس اوفه و رایت مورد بحث قرار می گیرد.
 
در فصل سوم با عنوان «نظریه های سه نسل جنبش های اجتماعی جدید»، ابتدا مروری بر متون کلاسیک جامعه شناسی در خصوص جنبش های اجتماعی صورت می گیرد و مشخصا آرای مارکس، دورکهایم و وبر به بحث گذاشته میشود. آن گاه نظریه های جنبش اجتماعی در قالب سه نسل مورد بررسی قرار می گیرد. نسل اول شامل مکتب شیکاگو و سنت دورکهایمی میشود که نظریه رفتار جمعی اسسلر از آن میان از همه مهمتر است. در نسل دوم، نظریه بسیج منابع مورد توجه قرار می گیرد که از مکانیسم های ساده رفتار جمعی فراتر می رود و با استفاده از اصل انتخاب عقلانی و فایده مندی به ارزیابی هزینه ها و فواید مشارکت در جنبش های اجتماعی می پردازد. نسل سوم نظریه ها که آلن تورن و آلبرتو ملوچی از جمله سردمداران آن به شمار می روند، از ویژگی رادیکالیسم خود محدود سازنده برخوردارند، بدین معنا که در پی براندازی نظام های موجود نیستند و به مسئله ایجاد هویت توجه خاصی نشان می دهند.

فصل چهارم با عنوان «جنبش های اجتماعی در عصر انقلاب اطلاعات، ابتدا به پارادایم هویت در عصر انقلاب اطلاعات می پردازد. همچنین با توجه به اینکه شبکه های تعامل غیررسمی به اشاعه الگوهای هویتی - معنایی مخالف الگوهای حاکم می پردازند، جامعه شبکه ای که از محصولات عصر جهانی شدن است، مورد بررسی قرار می گیرد. سپس به جنبش های اجتماعی جدید و تمایز آنها با جنبش های پیشین پرداخته می شود و آن گاه به اهمیت نهاد دولت در تحلیل جنبش های اجتماعی نظری افکنده می شود.

در ادامه با پایان یافتن مباحث مربوط به مسائل نظری در خصوص بحران ها و جنبش های اجتماعی، به مطالبی در خصوص علل و نحوه شکل گیری جنبش های اجتماعی در خاورمیانه پرداخته می شود. از این رو، در فصل پنجم با عنوان جامعه شناسی دولت ملی در خاورمیانه» به بررسی جامعه شناختی پدیده دولت در خاورمیانه پرداخته می شود. از آنجا که جنبش های اجتماعی مردم در خاورمیانه ناشی از سوء عملکرد دولتهاست، می توان گفت که بحران های سیاسی در جهان عرب نوعی بحران دولت ملی» است. بر این اساس، ابتدا پیشینه دولت در خاورمیانه مورد بحث قرار می گیرد. در این چهارچوب، در خصوص تکوین دولت ملی در این منطقه، به قرار داشتن دولتهای منطقه تحت سلطه امپراتوری عثمانی و تجربه مستعمره بودن این کشورها اشاره می شود و به اقتدارگرایی دولت های خاورمیانه پرداخته می شود، آنگاه به تفاوت های نحوه تکوین دولت مدرن با همان ملت - دولت در خاورمیانه عربی با دولت ملی مدرن غربی اشاره می شود و وجود دولت نفتی و رانتیر که از ویژگی های دولت های این منطقه می باشد، به بحث گذاشته می شود که از پیامدهای مهمی در شکل گیری تحولات سیاسی در این منطقه از جهان برخوردارند، آن گاه، معضل هویت در دولت های خاورمیانه به بحث گذاشته می شود و الگوهای حاکم بر جوامع این منطقه از جمله نئوپاتريمونياليسم رانتي و سلطائيسم مورد بررسی قرار می گیرد و در پایان ماهیت دولت در خاورمیانه مورد بحث قرار می گیرد، با این نتیجه که دولت های عربی با توجه به گرایش های سلطانی، رائتی بودن، معضل هویت و غیره مورد اعتراض جنبش های مردمی قرار گرفته اند.
 
در فصل ششم تحت عنوان «جامعه شناسی جامعه مدنی و جنبش های اجتماعی در خاورمیانه»، ابتدا مفهوم جامعه مدنی و نحوه تاثیرگذاری آن بر جنبش های اجتماعی، به ویژه در بافت خاورمیانه را مورد بررسی قرار می دهد. همچنین به رابطه اسلام و جامعه مدنی، جامعه مدنی در کشورهای عربی، مفهوم شهروندی در جوامع عربی، تاثیر جریان های بنیادگرا بر شکل گیری جامعه مدنی، نقش روشنفکران و زنان در جوامع عربی، ماهیت جنبش های اجتماعی جدید در خاورمیانه، چالش ها و چشم انداز دموکراسی در خاورمیانه اشاره می شود.

در فصل هفتم تحت عنوان «جنبش های جدید در کشورهای عربی: ابعاده ویژگیها و بازیگران داخلی»، ضمن تحلیل علل تکوین جنبش های اجتماعی جدید در خاورمیانه ابعاد و ویژگیهای این جنبش های جدید مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل، ابتدا به علل بروز جنبش های مردمی، نقش تسریع کننده رسانه ها و تکثر الگوهای موجود پرداخته می شود. آنگاه به عوامل مؤثر در ظهور نهضت بیداری پرداخته می شود، سپس به چالش های نظام های در حال نوسازی پرداخته خواهد شد و در این میان به فساد مالی، فقر و شکاف طبقاتی اشاره خواهد شد همچنین از نفوذ و سیطره قدرت های غربی و به ویژه آمریکا به عنوان عاملی مهم در کاهش مشروعیت و بروز مشکلات داخلی برای رژیم های اقتدارگرای عرب یاد خواهد شد، در جنبش های مردمی خاورمیانه عربی به رغم حضور همه اقشار و گروهها برخی بازیگران نقشی برجسته تر ایفا کردند که در این میان به ویژه باید بر نقش جوانان و زنان تأکید نهاد. از سوی دیگر، در این تحولات نباید از نقش و جایگاه ارتش غافل ماند. از همین رو، به نقش ارتش در حفظ رژیم های حاکم، چگونگی رفتار ارتش با جنبش های اجتماعی و جایگاه ارتش پس از سرنگونی رژیم های اقتدارگرا به تفصیل پرداخته خواهد شد.

در این فصل، همچنین ویژگی های جنبش های جدید در خاورمیانه از جمله مردمی بودن، هویت اسلامی و هویت مقاومت، ضد استبدادی بودن، مشی مسالمت آمیز، فقدان رهبری مشخص و استقلال طلبی مورد بررسی قرار گرفته است.
 
فصل هشتم با عنوان «بیداری اسلامی و جریان های اسلام گرای مؤثر در جهان عرب»، با توجه به اینکه خیزش مردم خاورمیانه بیشتر در چهارچوب باز خیزش اسلامی قابل تحلیل است تا امواج دموکراسی خواهی، ابتدا به مسئله باز خیزی اسلام معاصر و تاثیر آن بر تحولات کشورهای عربی می پردازد. در این چهار چوب ابتدا به امواج بیداری در جهان اسلام با تأکید بر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا پرداخته می شود و سپس اندیشه ها و رویکرد جریان های اسلام گرای مهم منطقه با تأکید بر دو جریان عمده اسلام گرایی میانه رو (اخوان المسلمين) و اسلام گرایی افراطی (جریان سلفی) مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در فصل نهم با عنوان «تحولات جهان عرب و تحول در اندیشه سیاسی جریان های اسلام گراه فرایند تغییر در اندیشه های سیاسی در جریان اصلی اسلام گرا در منطقه یعنی جریان اخوانی و جریان سلفی در زمینه های مختلف از جمله بحث دموکراسی و حکومت اسلامی، مفهوم است و ملت، تحزب و تکثرگرایی، حقوق و آزادی های عمومی، تعامل با سایر مسلمانان و اقلیت های غیر مسلمان و بسیاری از موضوعات دیگر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در فصل آخر کتاب تحت عنوان «چشم انداز نظام های سیاسی و نظام منطقه ای در خاورمیانه»، ضمن تشریح الگوهای انتقال قدرت در تحولات اخیر خاورمیانه شرایط جدید در منطقه و همچنین چشم انداز آینده تحولات در دو سطح داخلی و منطقه ای مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می رسد که شکل گیری حکومتهای مردم سالار و ورود احزاب اسلام گرا به عرصه سیاست شرایط منطقه ای را به شکل قابل توجهی نسبت به گذشته متفاوت خواهد ساخت.
 
مشخصات کتاب:
واعظی، محمود (1392)، بحران‌های سیاسی و جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه، تهران: وزارت امور خارجه.
 
https://taghribnews.com/vdca06nem49nye1.k5k4.html
نام شما
آدرس ايميل شما
کد امنيتی