ولادت
سيد محمدباقر صدر در تاریخ 25 ذوالقعده 1353 قمری (10 اسفند 1313ش)، در شهر کاظمینِ عراق، به دنیا آمد. وی دومین فرزند خانواده بود. پدرش آیت الله العظمی سیدحيدر صدر و مادرش، دختر آيت‌الله شيخ عبدالحسين آل ياسين بود. چهار سال پس از او دختری با نام آمنه (بنت‌الهدی) به دنیا آمد که سرنوشت این برادر و خواهر از ولادت تا شهادت درهم آمیخته شد.
 
تحصیل علم
سید محمد باقر صدر از سن پنج سالگی به مدرسه رفت. مسئولان امور آموزشی و پرورش عراق تصمیم گرفتند او را به مدرسه تیزهوشان دولتی بگذارند و سپس به دانشگاه های اروپا اعزام کنند. اما نه تنها مادر و برادرش مخالف این امر بودند بلکه خود ایشان راضی به این کار نشد. سرانجام با مشورت و راهنمایی دو دایی ایشان، آیت الله شیخ محمد و آیت الله شیخ مرتضی آل یاسین، تصمیم گرفتند که او به تحصیل علوم حوزوی و اسلامی بپردازد و نبوغ خویش را در راه نشر معارف الهی به کار گیرد.
 
تحصیل علوم حوزوی
آیت الله سیدمحمد باقر صدر، در راه تحصیل علوم دینی از همان ابتدای نوجوانی تلاش کرد. بخشی از سطوح را نزد برادرش آموخت. دورۀ عالی فقه و اصول را نزد سید ابوالقاسم خویی و شیخ محمدرضا آل یاسین گذراند. فلسفه اسلامی (اسفار ملاصدرا) را از صدرا بادکوبه‌ای آموخت و در کنار آن فلسفه غرب و نظرات فلاسفه غیرمسلمان را هم فراگرفت. گفته می‌شود وی در دروس علامه جعفری در این زمینه شرکت کرده است. همچنین بسیاری از کتاب‌های درسی فقه و اصول را که طُلاب حوزه در طول چند سال نزد استادان بزرگ می خوانند، بدون استاد مطالعه کرد و بدین گونه درس‌های دورۀ سطح را  در مدتی کوتاه گذراند.
 
شهید صدر در فلسفه، اقتصاد، منطق، اخلاق، تفسیر و تاریخ نیز مطالعه و تحقیقاتی داشت. وی را می‌توان بنیانگذار منطق استقرائی در حوزه دانست. آیت الله سیدمحمدباقر صدر در کنار تحصیل، به آموزش و تدریس علوم مختلف به خواهر کوچکش؛ آمنه بنت الهدی پرداخت.
 
مرجعیت
 دستیابی آیت الله شهیدصدر به درجه اجتهاد و فقاهت، پیش از بلوغ شرعی در تاریخ شیعه بی‌سابقه بود. همچنین مرجعیت این فقیه جوان و تقلیدِ مردم عراق و دیگر بلاد عربی از او نیز بسیار حایز اهمیت بود. زیرا او پیش از رسیدن به چهل سالگی از مراجع بزرگ جهان اسلام محسوب می‌شد.
 
دستگیری آیت الله سیدمحمد باقر صدر
 در سال 1392 قمری، رژیم بعث عراق، دستگیری و شکنجه مبارزان مسلمان را افزایش داد. شهید آیت الله صدر، که از رهبران مبارز مسلمان بود و به نفع اسلام و مسلمین تبلیغ می‌کرد، بر اثر بیماری در بیمارستان بستری شد. اما حکومت عراق، در بیمارستان هم ایشان را رها نکرد و بر آن شد که ایشان را دستگیر کند. ابتدا بیمارستان را محاصره کرده و سپس آیت الله صدر را با همان بیماری و ضعف، به بخش زندانیان بیمارستان کوفه برد. مدتی نگذشت که مردم مسلمان با اجتماع و اعتراض به دستگیری ایشان، سبب آزادی آیت الله صدر ایشان شدند.
 
شهادت
 رژیم بعث عراق، در تاریخ 16 فروردین 1359، آیت الله سیدمحمدباقر صدر و خواهرش بنت الهدی را دستگیر و به بغداد برد. رئیس سازمان امنیت کشور عراق، آیت الله صدر را به مرگ تهدید کرد و از ایشان خواست که چند کلمه برضد انقلاب اسلامی ایران بنویسد تا از مرگ نجات یابد. اما آیت الله صدر مخالفت کرد و گفت: «من آماده شهادتم.» آن گاه این خواهر و برادر مجاهد و عالم را به شکنجه‌گاه بردند و به شهادت رساندند. سرانجام در تاریخ 19 فروردین 1359، در نیمه های شب جنازه آن دو شهید را به خانواده‌شان تحویل دادند.
 
آثار شهید سید محمد باقر صدر
آیت الله سیدمحمدباقر صدر در اغلب رشته‌های علوم اسلامی‌ تبحر داشت. وی معتقد بود که باید در دروس حوزه‌های علمیه تحولی پدید آید و طلاب و روحانیون نباید فقط به درس‌های معمول فقه و اصول اکتفا کنند بلکه باید به مسائل علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جدید آشنا شوند. به نظر وی کتاب‌های درسی موسوم در حوزه‌ها به ویژه در مبحث فقه و اصول، پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بوده و به شیوه قدیمی‌ است. در این کتاب‌ها مسائلی مطرح شده که امروزه به کلی منسوخ و متروک شده است و در این زمینه دست به تألیفاتی زد که ضمن ساده نویسی مطالب کتاب‌های قدیمی، آن را در طرحی نو و روشی جدید برای طلاب فقه و اصول به نگارش درآورد و بدین وسیله توانست تحول عظیمی‌در حوزه‌های علمیه به وجود آورد. وی این کار را با دو تألیف الفتاوی الواضحه (در فقه)، و دروس فی علم الاصول (در اصول ) انجام داد.
 
سید محمد باقر صدر، در زمینه‌های مختلفِ فقه، اصول، منطق، فلسفه، اقتصاد، کلام، تفسیر، تاریخ و سیاست کتاب نوشته است. برخی از آثار او عبارت است از:

الف) آثار چاپ شده:
اهل بیت: تنوع ادوار و وحدت هدف (اهل بیت: تنوع نقش‌ها در عین یگانگی هدف)
فدک فی التاریخ
غایة الفکر فی علم الاصول
فلسفتنا (به فارسی ترجمه شده است)
اقتصادنا (به فارسی ترجمه شده است)
ماذا تعرف عن الاقتصاد الاسلامی
الانسان المعاصر و المشکله الاجتماعیة (به فارسی ترجمه شده است)
البنک اللا ربوی فی الاسلام
دور الائمة فی الحیاة الاسلامیة
الاسس المنطقیه الاستقراء (به فارسی و انگلیسی ترجمه شده است)
بحوث فی شرح العروة الوثقی (در چهار بخش)
الفتاوی الواضحة (رساله عملیه)
منهاج الصالحین و التعلیقة علیه
الدروس فی علم الاصول معروف به حلقات.
مباحث الدلیل اللفظی
تعارض الادلة الشرعیة
بحث حول الولایة (به فارسی و انگلیسی ترجمه شده است)
بحث حول المهدی (با عنوان حماسه‌ای از نور به فارسی ترجمه شده است)
المرسل و الرسول و الرسالة
احکام الحج
نظرة عامة فی العبادات (به فارسی ترجمه شده است)
نظام العبادت فی الاسلام
لمحة فقیه عن دستور الاسلامیة (به فارسی ترجمه شده است)
الصورة الکاملة الاقتصاد فی المجتمع الاسلامی
الخطوط التفصیلیة عن الاقتصاد المجتمع الاسلامی
خلافة الانسان و شهادة الانبیاء
منابع القدرة فی الدولة الاسلامیة
البنک فی المجتمع الاسلام

ب) آثار چاپ نشده:
تعلیقه‌ای بر «صلاة الجمعة» از کتاب شرائع الاسلام
تعلیقه‌ای بر رساله عملیه مرحوم محمدرضا آل یاسین موسوم به بلغة الراغبین
تعلیقه‌ای بر «مناسک الحج» استادش مرحوم سید ابوالقاسم خویی
دراسات فی الفلسفة الاسلامیة المقارنة
العقیدة الالهیة فی الاسلام

ج) تقریرات:
بحوث فی علم الاصول (تقریرات اصول وی شامل مباحث دلیل لفظی، حجت و اصول عملیه است که سید محمود هاشمی شاهرودی آن را نگاشته است).
مباحث الاصول سید کاظم حسینی حائری
 
در این میان سه اثر شهید صدر از جایگاه ویژه ای برخوردارند. این اثر عبارتند از: اقتصادنا، فلسفتنا و الفتاوی الواضحه وفقا لمذهب اهل البیت(ع) که در اینجا به طور محتصر معرفی می‌گردند.

اقتصادنا
اقتصادُنا عنوان کتابی است که آیت‌الله سید محمد باقر صدر در زمینه اقتصاد اسلامی نگاشته است. این کتاب ادبیات جدیدی را در حوزه اقتصاد اسلامی به وجود آورد که مورد توجه‌اندیشمندان مسلمان قرار گرفت. نویسنده در نگارش آن، بین مفاهیم فقهی و اصطلاحات فنی دانش اقتصاد الفت و سازگاری برقرار نموده و به شیوه ابتکاری به تحلیل مفاهیم اقتصادی پرداخته است. این کتاب نخستین اثری است که ساختار اقتصادی اسلام را به شکل علمی و نظام‌مند طرح کرده است. اقتصادنا در دو بخش تنظیم شده است؛ بخش نخست آن به طرح، تفسیر و نقد علمی نظام‌های اقتصادی سرمایه‌داری و کمونیستی پرداخته است و بخش دوم آن به استخراج نظام اقتصادی اسلام و طرح عناصر اصلی آن اختصاص یافته است.

انگیزه نگارش
کتاب اقتصادنا در شرایط و فضای سیاسی و ایدئولوژیک خاصی ظهور یافت. تضاد موجود میان نظام سرمایه‌داری غرب و سوسیالیسم شرق، جهان را به دو بلوک شرق و غرب تقسیم نموده بود، در چنین شرایطی پرسش از توانایی اسلام بر حل مشکلات اجتماعی به شدت مطرح بود. آیت‌الله سید محمد باقر صدر سعی کرد که افکار و اندیشه‌های تازه‌ای را در این زمینه‌ها ایجاد کند و تئوری‌های اسلام را در مورد مشکلات اجتماعی جامعه اسلامی استنباط و به شکل نو و نظام‌مند عرضه کند و از نفوذ تئوری‌های بیگانه که ادعای حل مشکلات جامعه را دارند جلوگیری کند. کتاب اقتصادنا و فلسفتنا با این هدف نگارش یافت و به خوبی به نیاز‌های اساسی جامعه خویش پاسخ داد، بلکه بالاتر از آن، اقتصادنا دانش جدیدی را پایه‌ریزی کرد.

جایگاه و ارزش علمی کتاب
کتاب اقتصادنا پس از نگارش، در مدت کوتاهی جایگاه خویش را در میان نخبگان و اندیشمندان پیدا کرد. این کتاب ادبیات جدیدی را در حوزه اقتصاد اسلامی به وجود آورد و توانست اقتصاد اسلامی را به عنوان شاخه‌ای از علوم اسلامی به جهان معرفی کند. اقتصادنا، هنوز هم مهمترین و رایج‌ترین کتاب در حوزه اقتصاد اسلامی است، در تمام دانشگاه‌های غرب و ایران، هر جا که پای اقتصاد اسلامی در میان باشد، قطعا کتاب اقتصادنا در مرکز توجه است.

روش شناسی کتاب
شهید صدر دو مفهوم «مکتب» و «علم» را از هم تفکیک می‌کند. مکتب، راهی است که یک جامعه در تکامل اقتصادی و درمان مشکلات عملی‌اش می‌پیماید و علم، زندگی اقتصادی و روابط موجود میان حقایق اقتصادی و عوامل از پیش تعیین شده را شرح می‌دهد. پس از این تفکیک محوری، شهید صدر چهار فرضیه را مطرح می‌کند: 1. اینکه اقتصاد اسلامی، مکتب است؛ نه علم. مکتبی است که راهی را که پیروانش باید در اقتصاد بپیمایند، تبیین می‌کند. 2. اقتصاد اسلامی بر مبنای ایده عدالت استوار است و از آن رو که مفهوم عدالت هم به جهان علم منتسب نیست، پس شگفت نیست که اقتصاد اسلامی علم نباشد، زیرا جوهر عدالت، ارزیابی و ارزش‌گذاری اخلاقی است؛ از این رو شهید صدر در پایان این بخش می‌گوید: بنابراین مالکیت خصوصی یا آزادی اقتصادی یا حذف بهره و ملی کردن ابزارهای تولید...، همگی در دایره مکتب می‌گنجند، زیرا با ایده عدالت ارتباط دارند؛ اما اموری مانند قانون عرضه و تقاضا و قانون آهنین مزدها...، از قوانین علمی‌اند. 3. فرضیه سوم این است که شریعت اسلام، راه نخست اکتشاف اقتصاد اسلامی است. 4. فرضیه چهارم آن است که اقتصاد اسلامی بر اکتشاف استوار است؛ نه تکوین. از این رو عالم اسلامی از آزادی کمتری نسبت به دیگران برخوردار است؛ و گزینه‌های فرا روی او به حیطه قوانین اسلامی محدود است که بر اقتصاد حاکم است. نکته آخر روش تقریبی آیت‌الله شهید محمد باقر صدر در اقتصادنا است. وی در مباحث این کتاب از مرزهای فقه شیعه فراتر می‌رود و به آرا و نظرهای فقهای سنی نیز به عنوان منابعی علمی برای اکتشاف الگوی اقتصاد اسلامی توجه نشان می‌دهد؛ از این رو آرای شافعی، مالک، سرخسی و ابن‌حزم را نیز در کنار آرای فقهای شیعه مطرح می‌کند.

آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر در تالیف کتاب اقتصادنا از بیش از یک صد و پنجاه منبع مهم تاریخی، فقهی، حدیثی و اقتصادی شیعه و اهل سنت استفاده کرده است.

فلسفتنا
فلسفتنا، کتابی فلسفی است که با انگیزه ارائه دیدگاه اسلام در برابر سایر نظام‌های فکری – فلسفی تالیف شده است. مولف، در مقدمه کتاب ضمن بررسی مکاتب مختلف فکری و اجتماعی و نقد آنها، به قابلیت‌های مکتب فکری اسلام پرداخته، ضرورت استفاده مسلمانان از این قابلیت‌ها را برای جبران عقب‌ماندگی‌های ناشی از انفعال در برابر بیگانگان، و نیز پاسخ‌گویی به مسائل مهم بشریت و ارائه نظام شایسته، مورد تاکید قرار داده است.

بخش اول کتاب به معرفت‌شناسی و بخش دوم به برخی از مباحث مهم و مناقشه‌برانگیز فلسفی، مانند علیت، خدا و... اختصاص یافته است. این کتاب به زبان‌های فارسی و انگلیسی ترجمه شده و بارها توسط ناشران گوناگون به چاپ رسیده است.

انگیزه تالیف
جریان یافتن اندیشه‎ها، مفاهیم و فرهنگ‌های غربی در جوامع اسلامی نزاعی بین این جریان غربی و اندیشه‌های امت اسلامی پدید آورده است. در این معرکه، اسلام باید سخن بگوید و کلام اسلام حتما باید قوی، ژرف، صریح، روشن و جامع باشد. این کلام باید همه ابعاد وجود، زندگی، انسان، جامعه و دولت را در بر بگیرد تا امت اسلامی بتواند در این معرکه کلمه‌الله را فریاد بزند و دنیا را بدان دعوت بکند. این کتاب بخشی از سخن اسلام در این راستاست. مسئله وجود، آن گونه که باید در پرتو اسلام مطالعه شود، در این کتاب بررسی شده است و مباحثی دیگر در پی آن می‌آید که در آنها اسلام راه‌حل جذاب خود را برای مسائل مختلف وجود و حیات ارائه می‌کند.

وجوه امتیاز
برخی از وجوه امتیاز این کتاب را می‌توان این چنین برشمرد: مبتنی بودن مطالب کتاب بر منطق عقلی، نه بر مباحث دینی؛ دخالت ندادن انگیزه‌های دینی در فهم افکار غربی به طور عام و مارکسیسم به طور خاص؛ تلاش شهیدصدر برای شناخت غرب از منظر اسلامی و شرقی؛ توان فکری و فلسفی صدر برای بحث، تحلیل و نقد آرا.

محتوای کتاب
فلسفتنا، مجموعه از مفاهیم اساسی در باب جهان و شیوه تفکر درباره آن است. این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است.

مقدمه- مولف در این مقدمه ضمن بررسی مکاتب مختلف فکری و اجتماعی[یادداشت 1] و نقد این مکاتب، به قابلیت‌های مکتب فکری اسلام پرداخته، ضرورت استفاده مسلمانان از این قابلیت‌ها را برای جبران عقب‌ماندگی‌های ناشی از انفعال در برابر بیگانگان، و نیز پاسخ‌گویی به مسائل مهم بشریت و ارائه نظام شایسته، مورد تاکید قرار داده است.

بخش اول - بخش اول کتاب، به معرفت‌شناسی اختصاص یافته است. این بخش، مقدمه‌ای برای بخش دوم تلقی می‌شود و در آن مباحثی همچون منبع شناخت و ارزش شناخت مورد بررسی قرار می‌گیرد. مولف در این مباحث، به دنبال اثبات برتری عقل‌گرایی بر تجربه‌گرایی است.

بخش دوم - بخش دوم در 5 فصل به بررسی برخی از مناقشات مهم فلسفی اختصاص یافته است. در فصل اول، برخی از مفاهیم فلسفه تبیین می‌شود. فصل دوم به توضیح درباره دیالکتیک اختصاص یافته است. آرای هگل و مارکس در این فصل مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد.بحث علیت در فصل سوم به بحث گذاشته می‌شود و مولف در این فصل به بررسی بعضی از شبهات راجع به علیت می‌پردازد. فصل چهارم با عنوان ماده یا خدا، اختلاف بین الاهیون و ماده‌گرایان را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. در این فصل در پرتو قوانین فلسفی و علوم طبیعی و انسانی مختلف، مفهوم مورد نظرِ الاهیون از عالم، صورت‌بندی و معرفی می‌شود. فصل پنجم به مسئله ادراک می‌پردازد. در این فصل با مبنایی فلسفی و با استفاده از دانش‌های مختلف و مرتبط با موضوع، مانند علوم طبیعی و روان‌شناسی، مسئله ادراک مورد بررسی قرار می‌گیرد.

الفتاوی الواضحه وفقا لمذهب اهل البیت(ع)
این کتاب که در واقع رساله عملیه با شیوه جدید می‌باشد، در باب تشریح و تعیین وظایف مکلفین در حیطه «فقه» بر اساس دیدگاه‌های اجتهادی است. مولف پیش از شروع به بیان احکام و مسایل، در ضمن مقدمه‌ای طولانی مبحثی را در حوزه اعتقادات مطرح کرده که شامل مطالبی چون مختصری درباره اصول دین در زمینه‌های خداشناسی، پیامبرشناسی و اسلام‌شناسی و توضیحاتی درباره مباحث تقلید، اجتهاد و شرایط تکلیف شده است. در ادامه مسایل فقهی مربوط به بخش عبادات از جمله طهارت، نماز، روزه، حج، اعتکاف و کفارات به‌صورت مفصل ارایه شده است. پایان‌بخش مباحث کتاب نیز مطالبی پیرامون ابعاد مختلف عبادت نظیر نیاز فطری انسان به عبادت و تاثیرات فردی و اجتماعی آن می‌باشد.​

منابع