تاریخ انتشار۳۰ فروردين ۱۳۹۷ ساعت ۱۸:۱۵
کد مطلب : 324358

معرفی و نقد کتاب «اندیشه ی سیاسی اسلام در سده های میانه»

اروین روزنتال در کتاب «اندیشه سیاسی اسلام در سده های میانه» برای نخستین بار به طبقه بندی اندیشه سیاسی در جهان اسلام پرداخت و آن را به سه دسته تقسیم کرد: شریعت نامه نویسی، سیاست نامه نویسی و فلسفه سیاسی. این کتاب به دو بخش کلی تقسیم می شود. در بخش اول نظرات ماوردی، غزالی، ابن جماعه، ابن تیمیه و ابن خلدون درباره خلافت و حکومت و دولت بررسی می شود. در بخش دوم اندیشه های فارابی، ابن سینا، ابن باجه، ابن رشد و دوانی در ترسیم جامعه سیاسی و حکومت و فلسفه سیاسی اسلامی به همراه مراحل و تحولات و ادوار اوج و سقوط این نظریه ها ارائه می شود.
معرفی و نقد کتاب «اندیشه ی سیاسی اسلام در سده های میانه»
از اروین روزنتال سه کتاب مهم در حوزۀ اندیشه سیاسی اسلام به یادگار مانده است: اندیشه سیاسی اسلام در سده‌های میانه (۱۹۵۸)، اسلام در دولت ملی مدرن (۱۹۶۵) و یهودیت و اسلام (۱۹۶۱). نویسنده در کتاب «اندیشه سیاسی اسلام در سده های میانه» برای نخستین بار به طبقه بندی اندیشه سیاسی در جهان اسلام پرداخت و آن را به سه دسته تقسیم کرد: شریعت نامه نویسی،سیاست نامه نویسی و فلسفه سیاسی. با وجود برخی انتقادها این چارچوب تحلیلی همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است. این کتاب به دو بخش کلی تقسیم می شود و نویسنده می کوشد نشان دهد که اندیشه فیلسوفان یونان و میراث افلاطون با تعدیل و انتقال از معانی اولیه و امتزاج با آموزه های شریعت در جهان اسلام رشد کرد و چارچوب جدیدی از فلسفه حکومت و سیاست را برای مسلمانان به دست داد. در بخش اول نظرات ماوردی، غزالی، ابن جماعه، ابن تیمیه و ابن خلدون درباره خلافت و حکومت و دولت بررسی می شود. در بخش دوم اندیشه های فارابی، ابن سینا، ابن باجه، ابن رشد و دوانی در ترسیم جامعه سیاسی و حکومت و فلسفه سیاسی اسلامی به همراه مراحل و تحولات و ادوار اوج و سقوط این نظریه ها ارائه می شود.

تقسیم بندی روزنتال از اندیشه سیاسی اسلام در کتاب اندیشه سیاسی اسلام در سده های میانه
اروین روزنتال، برای اولین بار در سال ۱۹۵۸، به تقسیم سه‌گانه فلسفه سیاسی، (political philosophy) شریعت‌نامه نویسی، (shari'a)  و‌ اندرزنامه نویسی (یا آیینه شاهی) (mirrors for princes) و در حوزه‌ی‌ اندیشه سیاسی اسلامی اشاره نمود. وی مشخصه رهیافت اول را تفکر عقلی، ویژگی رهیافت دوم را تکیه بر متون شریعت و نظریه خلافت، و مشخصه رهیافت سوم، همانند کلیله و دمنه ابن مقفع، را‌ اندیشه حفظ قدرت می‌داند. روزنتال،‌اندرزنامه نویسی را برخاسته از تفکر ایرانی می‌داند؛ و آن را در مقابل فلسفه سیاسی که از تفکر فلسفی یونان اتخاذ شده، قرار می‌دهد. از دیدگاه او، فیلسوفان اسلامی درصدد هم نهادسازی بین مفاهیم تفکر افلاطونی با آموزه‌های اسلامی بوده‌اند. فلسفه سیاسی در‌ اندیشه سیاسی اسلامی، علمی کاملاً مستقل نیست؛ و به شکلی به شریعت تکیه می‌زند. فیلسوفان سیاسی اسلامی، در هماهنگ سازی وحی (در شکل قوانین نبوی) و عقل (در شکل نوموس و دولت- شهر یونانی) تلاش نموده‌اند. درعین حال، باید اذعان داشت که وحی بر عقل، سلطه بیشتری داشته است. به اعتقاد روزنتال، فلسفه سیاسی اسلامی، نه دقیقاً همان کلام سیاسی است، و نه علمی است که بتواند مستقلانه بر عقل تکیه زند. وی می‌نویسد: «فلسفه، به استثنای فلسفه ابن طفیل، شدیداً تحت تاثیر شریعت بوده، هرچند از افلاطون و ارسطو نیز تاثیر پذیرفته است. نوشته‌های سیاسی در این زمینه از میراث افلاطونی (یعنی دو کتاب جمهور و قوانین) تاثیر می‌پذیرفت. این، به معنای انکار یا کوچک کردن تاثیر اخلاق نیکوماخوس ارسطو نمی‌باشد». آن لمبتون هم به این تقسیم سه‌گانه اعتقاد دارد.
 
فارابی: مؤسس فلسفه سیاسی اسلامی
 از دیدگاه روزنتال، با وجود پیشگامی الکندی، فارابی آثار سیاسی مبتنی بر آراء افلاطون برجا نهاده است. پیشگامی وی از نسبت«معلم ثانی»پس از ارسطو به عنوان«معلم اول» قابل استنتاج است. او بر تمام فیلسوفان مسلمان، به ویژه ابن باجه، ابن رشد و ابن سینا، به شدت تاثیر گذارد. او ضمن این که مسیر ترکیب و ادغام فلسفه یونانی-هلنیستی با اسلام را نشان داد، نقطه آغاز مطمئن و قاطعی به آن بخشید. «او در وهله اول فردی مسلمان و سپس شاگرد افلاطون، ارسطو و مفسران و جانشینان هلنیستی آنان بود».

 ابن سینا: سنتز
روزنتال می گوید ابن سینا رساله سیاسی نداشت اما «او به سعادت و کمال انسان، یعنی تأمل در مورد خداوند، یا حقیقت، و اتحاد عرفانی با او، علاقمند بود». در چنین متنی انسان به عنوان حیوان سیاسی یا شهروند ملاحظه می شود. وی همانند فارابی دولت ایده آل را با دولت ایده آل فیلسوف-شاه افلاطون پیوند می زوند. از این دیدگاه«حاکم ایده آل پیامبر است». عارف از عرصه قانون و سیاست برکنار است. هنگامی که عارف در دانش نظری به وحدت فکری با خدا دست می یابد، روحش بر فراز جهان به پرواز درمی آید. این خردگرایی عرفانی در تمثیل حی بن یقطان تجلی می یابد که بر ابن باجه و ابن طفیل تاثیر نهاد. ابن رشد با فصول پایانی شفا اشتراک نظر دارد. دولت ایده آل اسلامی برای شهروندان قانون وضع می کند و پیروی از این قانون موجب رفاه دنیوی و آمادگی نیل به سعادت اخروی می گردد.

ابن رشد: اوج فلسفه اسلامی
روزنتال معتقد است با ابن رشد می توان به جریان اصلی سنت افلاطونی در فلسفه سیاسی بازگشت. مخالفت شدید وی با رویکرد کناره گیرانه ابن باجه، اهمیت بسیار دارد. ابن رشد در مورد تفوق شریعت به عنوان قانون وحی ایده آل و کارکرد سیاسی اش به عنوان قانون اساسی مطلوب دولت ایده آل اسلامی آگاهی بیشتر از فارابی دارد. بنابراین، وی در کنار ابن سینا فیلسوف دینی مهم تلقی می شود و عنوان معروف شارح ارسطو در سده های میانه، به حق برازنده اوست.

نقد کتاب
نقد فوزی نجار:
مهم‌ترین معرفی و نقد کتاب روزنتال از سوی «فوزی نجار» ارائه شده است. نجار، روزنتال را در نشان‌دادن وجه مهم فلسفه سیاسی افلاطون که برای فلاسفه اسلامی جالب بود؛ یعنی ارتباط میان نظام سیاسی با زندگی فلسفی، ناموفق می‌داند. نجار به نقد تفسیر وحی، توسط روزنتال می‌پردازد؛ چرا که روزنتال، وحی را به عنوان چارچوبی در نظر می‌گیرد که در درون آن تفکر فلسفی مسیحی، یهودی و اسلامی شکل می‌گیرد. علاوه آنکه به نظر نجار، روزنتال در این کتاب هیچ‌گونه توجهی به تحقیقات فراوان «لئو اشتراوس» در زمینه فلسفه سیاسی اسلامی ندارد؛در حالی که اگر وی به تحقیقات اشتراوس در خصوص دیدگاه فارابی درباره سعادت توجه می‌کرد،می‌توانست مطالب دقیق‌تری در این زمینه ارائه دهد.
 
نقد سید حسین نصر: نصر کتاب «اندیشه سیاسی اسلام در سده های میانه» را دارای ارزش علمی می‌داند و بر دیگر کتب مشابه، ترجیح می‌دهد و آن را در زمرة مهم‌ترین آثار مستشرقین درباره فلسفه سیاسی و اجتماعی اسلام قرار می‌دهد؛[28] زیرا بر خلاف اکثر مستشرقینی که سعی می‌کنند جنبة اسلامی فیلسوفان را ناچیز شمارند، به اعتقاد روزنتال، تمام فیلسوفان اسلامی، اول مسلمان و بعد پیرو یونانیان بودند، حتی ابن‌ رشد که معمولاً به پیروی کامل از ارسطو، مشهور است، شرع را بر ناموس عقلی یونانیان ترجیح می‌داد. ازاین‌رو، نصر این کتاب را بهترین مقدمه‌ای می‌داند که بر اندیشه سیاسی اسلامی به زبانهای اروپایی نگاشته شده است، البته نصر اظهار تأسف می‌کند که روزنتال، همانند اغلب مستشرقین از مآخذ شیعه اثنی‌عشری و اسماعیلی استفاده نکرده و از آرای فیلسوفان بزرگ شیعه؛ مانند ملاصدرا، میرداماد و حاج ملاهادی سبزواری، محروم مانده و خود را به عقاید اهل سنت و جماعت محدود کرده است. به علاوه، به نظر نصر، عنوان کتاب اشتباه است؛ زیرا مبانی احکام اسلامی، ماوراء زمان و مکان است و بنا بر این، نمی‌توان از اسلام قدیم، میانه یا جدید صحبت کرد. در عالم سنت، مسأله اصلیِ رابطه بین احکام دینی و قانون بشری در عرض هزار سال اخیر، تغییر فاحشی ننموده است؛ گرچه عالم اسلامی، تحولات سیاسی و اجتماعی متعددی به خود دیده است.
 
نقد لمبتون: خانم «لمبتون» در همان خط اول معرفی و نقد خود بیان می‌کند که کتاب مذکور، ناموزون است. بخش اول کتاب به صورت مختصر به نظریه قانونی فقها، نظریه علمی سیاستمداران، دیدگاه‌های ادیبان و در نهایت نظریة ابن ‌خلدون در باب دولت می‌پردازد. بخش دوم کتاب با مقدمه ناکافی شروع می‌شود که روزنتال، تأثیر نظریه‌های افلاطونی و ارسطویی را در آثار فیلسوفان اسلامی مورد بررسی قرار می‌دهد؛ آثار فارابی، آثار ابن ‌سینا، آثار ابن ‌باجه و آثار ابن ‌رشد. در ضمیمه کتاب نیز به نظریه سیاسی برخی از متفکران ترک می‌پردازد. برای لمبتون، انتخاب نویسندگانی مانند «دوانی» غیر منتظره بود و ترجیح وی بر خواجه‌نصیرالدین طوسی که در ترکیه و ایران بسیار مورد توجه است را بسیار عجیب می‌داند. به نظر لمبتون، روزنتال به رابطه میان دین و فلسفه در اسلام تأکید می‌کند، اما بخش مهمی که توسط غیر سنتی‌ها در بسط اندیشه سیاسی در اسلام انجام شده است را به‌طور کافی، روشن نکرده است.

نقد رضوانی: محسن رضوانی معتقد است که گمشده روزنتال در تفسیر فلسفه سیاسی اسلامی، فهم نادرست فلسفه سیاسی یونانی است. این مسأله باعث گردید روزنتال نتواند رابطة میان آموزه‌های اسلامی و آموزه‌های یونانی را به‌درستی حل کند. همچنین با پذیرش پیش‌فرض مسیحی، مبنی بر تعارض میان وحی و عقل به تعارض میان فلسفه و شریعت می‌رسد و بر این اساس نمی‌تواند توأمان، فیلسوف‌بودن و مسلمان‌ بودن فلاسفه اسلامی را درک کند.

نقد عباس خلجی: عباس خلجی در مقالۀ انتقادی خود دربارۀ کتاب روزنتال نکات زیر را درباره این اثر مورد توجه قرار می دهد:

1. تناسب شکلی و محتوایی لازم میان فصول مختلف اثر به ویژه در بررسی آرا و اندیشه های ابن خلدون از یک سوی و سایر اندیشمندان اسلامی از سوی دیگر، وجود ندارد. درواقع، هم از لحاظ شکلی و حجم مطالب، هم از لحاظ روشی و شیوه بررسی، و هم از لحاظ محتوایی و علمی، سبک، شیوه و نوع بررسی اندیشه های ابن خلدون در مقایسه با سایر اندیشمندان مسلمان موردنظر کتاب، تفاوت فاحش دارد.

2. گرایش فکری لیبرال و جهت گیری علمی اثبات گرایانه نویسنده در الگوپردازی اندیشه سیاسی در اسلام، تاکید بر اندیشه اهل سنت و غفلت از اندیشه سیاسی شیعی و بالاخره تاکید وی بر وامداری فلسفه اسلام نسبت به دین یهودیت و مسیحیت قابل خدشه است و نقادی علمی و اصلاح آن لازم می باشد. البته انتظار می رود، ناشر گرامی با همکاری مترجم محترم در چاپ های آتی این گونه موارد را در پاورقی یا پیوست تکمیلی کتاب توضیح دهد.

3. با توجه به پاورقی توضیحی صفحه 91 که در جای خود اهمیت آن بیان شد، ضرورت نگارش پاورقی های بیشتر از سوی مترجم با توجه به مطالب مختلف و خدشه دار کتاب احساس می شود. به ویژه اتخاذ رویکرد انتقادی نسبت به رهیافت ابداعی نویسنده در الگوپردازی نظری و تقسیم بندی متون کلاسیک حوزه اندیشه سیاسی اسلام لازم است.

منابع: 
روزنتال، اروین آی. جی (1387)، اندیشه سیاسی اسلام در سده های میانه، تزجمه علی اردستانی، تهران: نشر قومس.
حقيقت، سيدصادق؛ (1392)، مباني انديشه سياسي در اسلام، قم: انتشارات دانشگاه مفيد.
حقیقت، سید صادق (1388)، طبقه بندی دانش (سیاسی) در جهان اسلام، با تاکید بر دوره میانه، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 28.
خلجی، عباس (1389)، بخش ضمیمه: اندیشه سیاسی اسلام یا اندیشه سیاسی اهل سنت؟ معرفی و نقد کتاب اندیشه سیاسی اسلام در دهه های میانه، سیاست، دوره چهلم، شماره 1.
رضوانی، محسن (1391)، بررسی انتقادی نظریة «روزنتال» دربارة فلسفة سیاسی اسلام، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 63.

 
 
https://taghribnews.com/vdccp0q142bqi18.ala2.html
نام شما
آدرس ايميل شما
کد امنيتی