حضرت آیةالله حاج شیخ مرتضی حایری، خلف صالح حضرت آیةالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری قدس‌سره، در بیتی دیده به جهان گشود که در علم و تقوا زبانزد خاص و عام بودند.دوران کودکی را تحت تربیت پدری که جامع علم و کمال بود سپری کرد. نصایح پدر، بذر جانش گردید و زمینه رشد ایشان را فراهم ساخت.
اشتراک گذاری :
از سنین نوجوانی دروس حوزوی را در محضر اساتید فاضل آغاز نمود. و به لحاظ برخورداری از نبوغ فکری، سطوح حوزه را با دقت و سرعت لازم به پایان رسانید؛ سپس جهت فتح قله بلند اجتهاد قدم در مجلس استوانه‌های فقه و اجتهاد نهاد. او در فضل و کردار، تواضع و پارسایی، به حق، خلف صالح والد معزز خویش بود.
حاج آقا مرتضی حایری، بیش از چهل سال با درایت و شفقت به تدریس سطح، خارج فقه و اصول و تربیت شاگردان پرداخت. نظریه‌پردازی و ترجیح آن بر ذکر اقوال دیگران، از خصوصیات تدریس علمی ایشان بود که مجلس درس ایشان را در شمار دروس تحقیقی حوزه قرار داد؛ و نتیجه آن زحمات، آثار مفید و ارزشمندی بود که از آن عالم ربانی در فقه و اصول، تفسیر و علوم قرآنی به جای مانده است.
آیةالله حایری، با آن رفعت علمی و مکانت اجتماعی، به شدت از شهرت و نوشتن رساله عملیه گریزان بود. زندگی را با تواضع، زهد و سادگی سپری می‌کرد. در هنگام تدریس، نه روی منبر بلکه بسیار ساده و بی تکلف پایین منبر می‌نشست و تدریس می‌کرد. تا آخر عمر شریفش در خانه گلی و قدیمی پدرشان زندگی کرد. دقت لازم را در پرهیز از اسراف داشتند، به‌طوری که نامه‌ها و تلگراف‌های دریافتی را نگه می‌داشت و پشت آن‌ها یادداشت‌هایی می‌نوشت. از خصوصیات بارز ایشان خدمات اجتماعی و کمک به نیازمندان بود، در رفع گرفتاری و مشکلات مردم و طلاب اهتمام جدی داشت. از جمله این خدمات، جلساتی بود که جمعی از کسبه و بازاری‌های متدیّن و خیّر، تحت نظارت آیةالله حایری برپا کرده و به‌شکلی آبرومندانه به معیشت خانواده‌های بی سرپرست و نیازمند رسیدگی می‌کردند. همچنین ایشان منازلی را جهت استفاده طلاب تهیه کرده بود تا طلاب بدون حجره، در آن‌جا ساکن گشته و به درس و بحث مشغول باشند. از دیگر خدمات ایشان، مبارزه با کجروی‌ها و قوانین ضد دینی رژیم پهلوی بود که همگام با مراجع وقت، در تأیید و حمایت از حضرت امام خمینی (ره) اعلامیه می‌داد و در این ارتباط، جلساتی با حضور مراجع در بیت ایشان برگزار می‌گردید. امام خمینی قدس‌سره نیز به این فقیه وارسته، احترام ویژه‌ای می‌نمود و در پیامی فرموده بودند: این بزرگوار علاوه بر مقام فقاهت و عدالت، از صفای باطن به طور شایسته برخوردار بودند و از اوایل نهضت اسلامی ایران، از اشخاص پیش‌قدم در این نهضت مقدس بودند، فجزاه‌‌الله عن الاسلام خیراً.
آن عالم فرزانه، عاشق و دلباخته اهل بیت علیهم‌السلام بود، به‌ویژه علاقه خاصی به حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه‌السلام داشت، به گونه‌ای که اگر در درس هم، نام آن حضرت را می‌شنید، اشک از چشمانش سرازیر می‌شد. بسیار ساده و گمنام، به همراه چند تن از دوستان خود به زیارت امام رضا علیه‌السلام مشرّف شده و در مسافرخانه اطاق می‌گرفت. عنایات و الطاف بسیاری از سوی امام رضا علیه‌السلام به ایشان شده بود که بعضی از آن‌ها در خاطرات ایشان در کتاب سرّ دلبران آمده است.
طلبه‌ای نقل می‌کرد: روزی در حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها نزدیک درب ایوان طلا به فاصله حدود دو متری ضریح مطهر، ایستاده بودم که آیةالله حاج شیخ مرتضی حایری مشرّف شده و در نزدیکی من ایستاده مشغول زیارت شدند؛ پس از اتمام زیارت، دو نفر از شاگردان آن بزرگوار آمدند و راجع به مکان زیارت در حرم و از معنای این جمله که باید زیارت، ‹عند رأسها› باشد سئوال کردند؛ ایشان در جواب فرمود: ‹عند رأسها› غیر از ‹فوق رأسها› است. و در این‌جا که من ایستاده‌ام، نزدیک درب ایوان طلا هم ‹عند رأسها› صدق می‌کند ضمن اینکه رو به قبله هم ایستاده‌ام. سپس فرمود: من در خواب حضرت ولی عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف و دو نفر دیگر را دیدم که با هم در همین جا که من ایستاده‌ام مشغول خواندن زیارت‌نامه بودند.
آن عالم عارف علاوه بر مقام علمی و فقهی، صاحب ذوق شعری نیز بود و اشعار نغزی از ایشان در مدح ائمه علیهم‌السلام و دیگر موضوعات باقی مانده است.
آیت الله شیخ مرتضی حایری سنه ۱۳۳۴ هجری قمری در اراک دیده به جهان گشود. ایشان از محضر اساتید برجسته ای چون والد مکرمش، سید محمد تقی خوانساری، سید محمد محقق داماد، سید محمد رضا گلپایگانی و امام خمینی فیض برده و در عداد علما و اساتید برجسته ای قرار گرفت که خود شاگردان و طلاب به نام و صاحب فضلی را تحویل جامعه علم و روحانیت داده اند. شمع وجود آن عالم فرزانه پس از ۷۲ سال عمر پر برکت و مملو از تلاش و جهد خستگی ناپذیر در تاریخ ۲۴ جمادی الثانی ۱۴۰۶ خاموش گردید. پیکر پاکش، پس از تشییع و اقامه نماز توسط آیةالله العظمی گلپایگانی قدس‌سره در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها، در پایین پای قبر پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد. به مناسبت رحلت ایشان از سوی امام خمینی قدس‌سره، پیامی صادر شد که در بخشی از آن آمده بود: رحلت اسف‌انگیز حضرت آیةالله آقای حاج شیخ مرتضی حایری موجب کمال تأثر و تأسف گردید. ایشان در علم و عمل، به حق، خلف بزرگوار مرحوم آیةالله العظمی استاد معظم حضرت آقای شیخ عبدالکریم بودند، کفی به شرفاً و سعادة؛ این‌جانب از اوایل تأسیس حوزه علمیه پر برکت قم که به دست مبارک پدر بزرگوارشان تأسیس شد، آشنایی با ایشان داشته و پس از مدتی از نزدیک، معاشر و دوست صمیمی بودیم و در تمام مدت طولانی معاشرت، جز خیر و سعی در انجام وظیفه علمیه و دینیه، از ایشان مشاهده ننمودم. ان شاء الله روح ملکوتی‌اش در اعلی علیین با ائمه طاهرین علیهم‌السلام محشور باشد.
