نويسنده: محمد حقی؛ دانش‌آموخته حوزه علمیه و دانشجوی دکتری مدرسی انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 با آموزه هایی همانند ایجاد وحدت و همگرایی میان کشورهای اسلامی، تقریب مذاهب اسلامی و تشکیل امت واحده اسلامی به پیروزی رسید. جمهوری اسلامی ایران، در سیاست داخلی و خارجی خود، همواره از تقریب مذاهب اسلامی حمایت کرده و در سیاست های خود برای تحقق آموزه های انقلاب اسلامی، تلاش های فراوانی انجام داده است. مقاله حاضر به دنبال بررسی آموزه های انقلاب اسلامی درباره مسأله تقریب و وحدت مذاهب اسلامی با تأکید بر اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) می باشد. در این نوشتار ضمن تبیین عناوینی همچون تقریب و همگرایی مذاهب اسلامی از دیدگاه امام خمینی(ره)، عرصه های وحدت در حج از منظر ایشان، تأکید بر امت واحده اسلامی و دولت بزرگ اسلامی، به اقدامات جمهوری اسلامی ایران در راستای تقریب مذاهب اسلامی ازجمله تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و برگزاری کنفرانس های وحدت اسلامی پرداخته می شود.
اشتراک گذاری :
مقدمه
تفرقه و جدایی سیاسی مسلمانان زیان های فراوانی برای جهان اسلام و امت اسلامی داشته و دارد. دشمنان اسلام و مخالفان عزت و قدرت مسلمین همواره در صدد ایجاد اختلاف و درگیری بین مسلمانان و پیروان مذاهب بوده اند و یکی از نقشه های استکبار جهانی برای مهار قدرت روزافزون جهانی اسلام تلاش در راه دامن زدن به اختلافات فرقه ای و مذهبی است. انقلاب اسلامی ایران همواره منادی وحدت اسلامی و اتحاد مسلمین جهان بوده و است.
تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و نام گذاری هفته وحدت و برگزاری کنفرانس های بین المللی وحدت و رهنمودهای سازنده ی امام خمینی و آیت الله خامنه ای و تأکید فراوانی بر واژه اسلامی درترکیب انقلاب اسلامی و نام مجلس شورای اسلامی و... روشن گر همین سیاست اسلامی نظام جمهوری اسلامی ایران است (مجموعه مقالات بیداری اسلامی، چشم انداز از آینده و هدایت آن، 170) انقلاب اسلامی ایران بر اساس وحدت اسلامی و تقریب بین مذاهب اسلامی و ایجاد احترام متقابل بین مذاهب مبتنی بوده و هدف آن حاکم کردن اسلام در کل کشورهای اسلامی است (واعظ زاده خراسانی، 129) انقلاب اسلامی به تأسی از آموزه های اسلام، هیچ تفاوتی بین مسلمانان سیاه، سفید، اروپائی و غیر اروپایی قایل نیست، برجنبه های اختلاف برانگیز در بین مسلمین پای نمی فشارد، بلکه با ایجاد دار التقریب فرق اسلامی، بر پایی روز قدس، برگزاری هفته وحدت در جهت اتحاد مسلمانان گام برداشته است. به همین دلیل طیف گسترده ای از گروه های غیر شیعی و حتی جنبش های آزادی بخش غیر اسلامی انقلاب اسلامی ایران را الگوی و اسوه خود قرار داده اند (شیرودی، 22) مقاله حاضر تلاش دارد تا به بررسی تقریب مذاهب اسلامی در پرتو انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی بپردازد، لذا سؤال اصلی مقاله این است که مسأله تقریب مذاهب اسلامی چه جایگاهی در آموزه های انقلاب اسلامی و اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) دارد و نظام جمهوری اسلامی در راستای تقویت وحدت اسلامی چه اقداماتی انجام داده است؟
تقریب و همگرایی مذاهب اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره)
یکی از آموزه ها، اهداف و پیام های انقلاب اسلامی، دعوت برای وحدت مسلمانان بود. انقلاب اسلامی در شرایطی این مهم را سرلوحه اقدامات خود قرار داد که زمینه های تفرقه و اختلاف میان کشورهای اسلامی، از سوی دشمنان اسلام به شدت تقویت می شد؛ لذا امام خمینی، ایجاد وحدت در میان مسلمانان را به عنوان یکی از برنامه های اصلی انقلاب برشمرده و اعلام کرد «برنامه ما که برنامه اسلام است، وحدت کلمه مسلمین است؛ اتحاد ممالک اسلامی است؛ برادری با جمیع فرق مسلمین است در تمام نقاط عالم، هم پیمانی با تمام دول اسلامی است در سرتاسر جهان» (صحیفه ی امام خمینی، 1/336)
ایشان وحدت بین مسلمانان و مستضعفان و سایر دول اسلامی را چاره ساز گرفتاری ها می دانست و از سران کشورهای اسلامی می خواست تا در برابر دشمن خارجی، توحید کلمه داشته باشند: «هان ای مسلمانان جهان و مستضعفان تحت سلطه ستم گران، به پاخیزید و دست از اتحاد به هم دهید و از اسلام و مقدرات خود دفاع کنید و از هیاهوی قدرت مندان نهراسید... (صحیفه ی امام خمینی، 15/ 126) ایشان ضرورت این اتحاد و وحدت کشورهای اسلامی را این گونه بیان می کنند: دست برادری بدهند، حدود و ثغورشان را حفظ کنند. زیرا دیگر یهود به فلسطین طمع نمی کند، دیگر هند به کشمیر طمع نمی کند. اگر توحید کلمه باشد چطور می توانند این ها، یک مشت یهود دزد، چطور می توانند فلسطین شما را از دستتان بگیرند ... .
آن روزی می توانیم ما و شما از تحت سیطره ظلم، ظلم قدرت های بزرگ بیرون برویم که با یک ملیارد جمعیت و با آن همه ذخایری که ما داریم خودمان را پیدا کنیم و اسلام را پیدا کنیم و توجه به اسلام بکنیم و به فرمان خدا عمل کنیم» (صحیفه ی امام خمینی، 2/167) تأکید بنیانگذار انقلاب اسلامی بر اتحاد جهان اسلام و تلاش برای تحقق بخشیدن به مفهوم آرمانی امت اسلامی، کشورهای اسلامی را به یکدیگر نزدیک نمود و جلوه های گوناگونی از همگرایی تحقق یافت که از آن جمله می توان به فعال شدن نقش سازمان کنفرانس اسلامی و گسترش ارتباطات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی میان کشورهای اسلامی و ایجاد تشکل هایی مانند سازمان همکاری های اقتصادی اکو و نظایر آن ها اشاره کرد. (احمدیان، 176)
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با استناد به قرآن کریم، دولت را موظف کرده تا سیاست کلی خود را در راستای تحقق وحدت و یک پارچگی همه جانبه ملل اسلامی تنظیم کند: «به حکم آیه کریمه ی «انّ هذه امّتکم امّه واحده و آنا ربّکم فاعبدون» همه ی مسلمانان یک اُمّتند و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ی ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاست، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد» (قانون اساسی، اصل 11) امام خمینی از همان سالهای اولیه انقلاب همواره بر مسأله تقریب مذاهب و وحدت اسلامی تأکید داشته و از مسلمانان می خواستند در مراسم حج به این امر مهم توجه داشته باشند.
«در آستانه به هم نزدیک شدن جمیع مسلمانان جهان و تفاهم همه مذاهب اسلامی برای رها شدن کشورهایشان از چنگال پلید ابر قدرتها و در آستانه قطع ایادی ستمگران شرق و غرب از ایران با رمز وحدت کلمه و اتکال به خدای بزرگ و اجتماع زیر پرچم اسلام و توحید، شیطان بزرگ جوجه های خود را فرا خوانده است تا با هر حیله متصور بین مسلمین تفرقه افکند و امت توحیدی و برادران ایمانی را به اختلاف و دشمنی کشاند و راه سلطه گری را برای خود باز کند. شیطان بزرگ که خوف آن دارد که انقلاب اسلامی ایران به سایر کشورهای اسلامی و غیر اسلامی صادر شود... ای مسلمانان جهان که به حقیقت اسلام ایمان دارید به پا خیزید و در زیر پرچم توحید و در سایه تعلیمات اسلام مجتمع شوید و دست خیانت ابرقدرتان را از ممالک خود کوتاه کنید.» (صحیفه ی امام خمینی، /159)
در راستای تحقق اهداف وحدت آفرین انقلاب اسلامی از طریق مسأله حج در تابستان سال 1361 بنا به دعوت و کوشش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اولین سمینار بین المللی حج در هند و افریقا برگزار شد. در رابطه با این سمینار نشریه پیام انقلاب می نویسد: برنامه اولین کنفرانس جهانی حج به منظور شناساندن مسأله حج، فلسفه حج، اتحاد مسلمانان جهان، معرفی ایران اسلامی و... . طرح ریزی گردیده است.
این سمینار اهدافی ازجمله: ایجاد الفت و اتحاد بین علماء و دانشمندان شرکت کننده و زدودن رنگ تفرقه ها و جدایی ها، آشنایی بیشتر شرکت کنندگان با حقیقت مسأله حج. (جنبه عبادی و سیاسی)، مطلع شدن علماء و دانشمندان شرکت کننده از آخرین تحولات انقلاب اسلامی و اتخاذ تصمیم پیرامون مسائل مختلف روز داشت (پیام انقلاب، 23) لذا با پیروزی انقلاب اسلامی، رهبران و نیروهای انقلابی به منظور حفظ و بسط انقلاب عطف توجه ویژه ای به مراسم حج داشتند و به تدریج واژه انقلابی «حج برائت» وارد ادبیات سیاسی جهان اسلام و حج ابراهیمی شد که پیام آن نفی سلطه استکبار و استبداد و احیای اسلام و وحدت مسلمین بود (حشمت زاده، 58)
ایجاد ارتباط مردمی میان مردم کشورهای اسلامی و فرقه های مختلف مذهبی یکی از شیوه های رسیدن به همگرایی جوامع اسلامی می باشد. در اسلام حج مهم ترین و بزرگترین اجتماع انسانی است که هر سال اتفاق می افتد و در این گردهمایی بزرگ دینی، مردم از کشورها و فرقه های مختلف اسلامی در کنار هم به انجام مر اسم مذهبی می پردازند. امام خمینی خصوصیاتی ازجمله: تعامل مسلمانان با هم و تبادل نظر در مسایل اساسی اسلام، تمرین مدارا و رفتارهای محبت آمیز و برائت از استعمار و استکبار را برای مراسم حج بر می شمارد. (هاشمی، 68)
مسلمانان در مراسم حج علاوه بر انجام شعائر اسلامی می توانند از مشکلات کشورهای اسلامی آگاهی یابند و با مسلمانان از سرزمین های دیگر تبادل فکر و اندیشه داشته باشند. امام خمینی در این رابطه معتقد بود: «برملتهای اسلامی لازم است که... در این اجتماع مقدس حج اولا در مسایل اساسی اسلام و ثانیاً در مسایل خصوصی کشورهای اسلامی تبادل نظر کرده ببینند که در داخل کشورها با دست استعمار و عمال آن بر برادران مسلمان آنان چه می گذرد.
اهالی هر کشوری باید در این اجتماع مقدس گرفتاری های ملت خود را به مسلمین جهان گزارش دهند» (صحیفه ی امام خمینی، 15/ 56) هدف حضرت امام از تأکید بر مراسم حج علاوه بر اهمیت بعد عبادی آن، برجسته سازی ابعاد اجتماعی و سیاسی آن بود. از نظر ایشان حج فرصت تجزیه و تحلیل وضعیت مسلمانان و کشورهای اسلامی و ارائه راهکارهای عملی در تقریب مذاهب، رسیدن به وحدت اسلامی و راه حلهای مناسب برای رفع معضلات جهان اسلام است.
عرصه های وحدت در حج از منظر امام خمینی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی، نقش حج در وحدت اسلامی را در عرصه های گوناگونی مطرح کردند که به برخی محورها اشاره می شود: در مواردی از مسلمانان دنیا خواستند تا حج را به سمبلی برای وحدت در برابر استکبار جهانی قرار دهند (صحیفه ی امام خمینی، 7 / 83 - 84) از سویی دیگر به اهمیت کنگره عظیم سالانه حج در زمینه های همگرایی جهت تشکیل امت جهانی اسلام را به درستی پی برده بودند.
به طوری که پیشنهاد می دادند که مسلمین در زمینه های سیاسی، نظامی، اقتصادی و غیره تشکیل اتحادیه ها و پیمانهایی چند جانبه با یکدیگر در مقابل جهان کفر بدهند و کم کم زمینه های لازم جهت اجزاء نظام امت و امامت اسلامی در سطح جهانی اسلام مطرح گردد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تأکید بر ابعاد سیاسی اجتماعی حج در اهداف این انقلاب، اصل توجه به فلسفه و ابعاد حج در میان مسلمانان و حجاج جا افتاد و یکبار دیگر شعله-های توجه به حقیقت حج توسط انقلاب اسلامی احیاء گردید (مهربان پهمدانی، 6)
امام خمینی حج را یکی از ابزارها و مکان های تحقق همبستگی و وحدت در جهان اسلام می دانست و زائران را به این امر فرا می خواند و آن ها را از تفرقه افکنی پرهیز می داد. ایشان در این زمینه نیز برای روحانیون، خطبا و اندیشمندان جهان اسلام، رسالت مهمی قائل ان بود (صحیفه ی امام خمینی 9/ 225) از منظر امام خمینی یکی از ثمرات عرصه حج و به تبع آن وحدت بررسی مشکلات عمومی مسلمین در حج است. ایشان در این زمینه معتقد بود «در اجتماع عظیم الهی حج، مسلمین به بررسی مشکلات عمومی مسلمین و در راه رفع آن کوشش کنند... یکی از بزرگترین و اساسی ترین مشکلات، عدم اتحاد بین مسلمین است.» (صحیفه ی امام خمینی 15/ 123 - 124)
تأکید بر امت واحده اسلامی
اندیشه شکل گیری و تحقق امت واحده اسلامی بر بنیان اعتقادی اسلامی، از دیرباز مورد اهتمام و تأکید مصلحان دینی و پیشگامان نهضت اسلامی قرار داشته است. استراتژی وحدت حول محوریت امت واحده اسلامی، در اندیشه سیاسی - دینی امام خمینی از جایگاه بلندی برخورداری می باشد. رابطه عمیق و همه جانبه اعتقادی و دینی میان نهضت های اسلامی موجب شد که امام خمینی از طریق ترویج و اشاعه تز امت واحده اسلامی، انقلاب اسلامی ایران را با نهضت های اسلامی جهان پیوندی استوار و ناگسستنی بخشیده و تحقق این ایده را کارسازترین استراتژی در مبارزه با جهان خواران و نیل به پیروزی عنوان نمایند.
«ما برای دفاع از اسلام و ممالک اسلامی و استقلال ممالک در هر حال مهیا هستیم. برنامه ما که برنامه اسلام است وحدت کلمه مسلمین است اتحاد ممالک اسلامی است، برادری با جمیع فرق مسلمین است در تمام نقاط عالم، هم پیمانی با تمام دول اسلامی است در سراسر جهان» (صحیفه ی امام خمینی، 1/ 84) همین نگرش در انقلاب اسلامی ایران است که نهضت اسلامی ایران را خصلتی فرامرزی و فراگیر بخشیده و مبارزات رهایی بخش را در اقصی نقاط جوامع اسلامی و بلکه جوامع بشری هدایت می کند (سجادی، 15)
امام خمینی در رابطه با اهمیت وحدت امت اسلامی و تأثیر آن در تشکیل حکومت اسلامی اعتقاد داشت «ما برای این که وحدت امت اسلام را تأمین کنیم، برای این که وطن اسلام را از تصرف و نفوذ استعمارگران و دولتهای دست نشانده آن ها خارج و آزاد کنیم. راهی نداریم جز این که تشکیل حکومت بدهیم. چون به منظور تحقق وحدت و آزادی ملتهای مسلمان بایستی حکومتهای ظالم و دست نشانده را سرنگون کنیم و پس از آن حکومت عادلانه اسلامی را که در خدمت مردم است بوجود آوریم. تشکیل حکومت برای حفظ نظام و وحدت مسلمین است» (صحیفه ی امام خمینی 27)
انقلاب اسلامی ایران با پیروزی بر رژیم ستمشاهی پهلوی به رهبری امام خمینی یکی از پایه های مهم سیاست داخلی و خارجی خود را بر وحدت اسلامی قرار داد، دفاع از مسلمانان جهان به عنوان یکی از اصول اساسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قانون اساسی کشورمان مورد توجه قرار گرفته است.
در اصل یازدهم قانون اساسی آمده است: به حکم آیه کریمه «ان هذه امتکم امته واحده و انا ربکم فاعبدون» همه مسلمانان یک امت اند و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 11)
امام خمینی در سخنان خود، نقشه های تفرقه افکنانه از سوی قدرتهای بزرگ را به عنوان یک طرح و توطئه بین المللی برای تمام کشورهای اسلامی بیان می کنند و از مسلمانان می خواهند که در برابر این توطئه ها به مقابله برخیزند «برادران اهل سنت در کشورهای اسلامی بدانند که عمال وابسته به قدرتهای شیطانی بزرگ خیرخواه اسلام و مسلمین نیستند و لازم است مسلمانان از آنان تبری کنند و به تبلیغات تفرقه افکنانه آنان گوش فراندهند... ... امروز روزی است که تمام طوایف مسلمین مقابل هستند با قدرتهای شیطانی که اساس اسلام را می خواهند از بین ببرند، امروز روزی است که همه به دستور اسلام، به دستور قرآن با هم متحد باشند و تنازع نکنند» (ولایت فقیه، 156)
امت واحده از نظر امام خمینی که متشکل از همه اقوام، نژادها و ملیتها می باشد، هدف اسلام برای مقابله با دشمنان است. «اسلام آمده تا ملل دنیا را، عرب را، عجم را، ترک، فارس را، همه را با هم متحد کند و یک امت بزرگ به نام امت اسلام در دنیا برقرار کند. تا کسانی که می خواهند سلطه ای بر این دولتهای اسلامی و مراکز اسلامی پیدا بکنند بواسطه اجتماع بزرگی که مسلمین از هر طایفه هستند نتوانند» (صحیفه ی امام خمینی، 13/ 225) در فرهنگ اسلامی نیز بزرگترین ارزش که مورد اهتمام انبیاء است اعتقاد به توحید و یگانگی ذات خداوند است. توحید خود متضمن مفهوم وحدت نیز می باشد.
امام خمینی توحید کلمه و توحید عقیده را مهم ترین هدف پیامبران می داند. ایشان علل درخشش تمدن اسلامی و توفیق علمی و اعتقادی آن را حرکت بر محور توحید و وحدت می دانند. توحید هم خود محور همگرایی است و هم بسیاری از عوامل واگرایی مسلمانان را دفع می کند. و این وحدت عقیده به وحدت عمل می انجامد.
«یکی از مقاصد بزرگ شرایع و انبیای عظام(س) که علاوه بر آن که خود مقصود مستقل است وسیله پیشرفت مقاصد بزرگ و دخیل تام در تشکیل مدینه فاضله می باشد توحید کلمه و توحید عقیده است و اجتماع در مهام امور و جلوگیری از تصدیان ظالمانه ارباب تعدی است که مستلزم فساد بنی الانسان و خراب مدینه فاضله است و این مقصد بزرگ که مصلح اجتماعی و فردی است انجام نگیرد مگر در سایه وحدت نفوس و اتحاد هم و الفت و اخوت و صداقت قلبی و صفای باطنی و ظاهری افراد جامعه. و اگر چنین باشد غلبه کنند بر تمام طوایف و مللی که بر این طریقه نباشند (چهل حدیث: 310)
امام خمینی توحید و وحدت عقیده را از عوامل اصلی درخشش تاریخی مسلمانان می داند. پیروزی بزرگ، شکستهای امپراطوری های عظیم و دست یابی به سرزمینهای دیگر به نظر ایشان نتیجه اعتقاد به توحید و پرهیز از پراکندگی جوامع اسلامی است (هاشمی، 48) امام خمینی در این زمینه معتقد بود؛ «چنان چه از مراجعه به تواریخ مخصوصاً تاریخ جنگهای اسلام و فتوحات عظیمه آن مطلب خوب روشن می شود که در اوایل طلوع این قانون الهی، چون شمه ای از این اتحاد و وحدت در بین مسلمین بود در مدت کمی چه فتوحات بزرگی کردند و در اندک زمانی به سلطنت های بزرگ آن زمان که عمده آن ایران و روم بوده غلبه کردند.
پیغمبر اسلام عقد اخوت بین مسلمین صدر اول اجرا فرمود. مسلمین مامورند به دوستی و مواصلت و نیکویی به یکدیگر و مودت و اخوت» (چهل حدیث: 312) امام خمینی بر محورهای ثابت اسلام که همه مذاهب اسلامی به آن ها اعتقاد دارند اشاره نموده و مسلمانان را به پیروی از آن ها دعوت می کند: «قرآن کریم فرموده است: واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولاتفرقوا: این یک دستور است دستور الزامی است. امر است و مشتمل بر یک امر و یک نهی. مجتمع باشید با هم. به اسلام تمسک کنید.
همه با هم به اسلام تمسک کنید، تفرقه بینتان نباشد.» (صحیفه ی امام خمینی، 14/ 68) ایشان با اشاره های قرآنی و گفتارهای وحیانی تلاش کردند آیاتی از قرآن را که محور همگرایی و اتحاد مسلمین است بازگو کنند: «اگر ما هیچ جهتی را ملاحظه نکنیم الا برادری خودمان را، انسجام پیدا می کنیم. همه مومنین را قرآن می خواهد که با هم برادر باشند و غیر از این هم نباشد در بین. اگر همه مومنین در قطرهای اسلامی، در تمام کشورهای اسلامی همین یک دستور خدا را که عقد اخوت بینشان انداخته است، همین یک دستور را عمل بکنند، قابل آسیب نیست و این گرفتاری ها برای ما پیدا نمی شد.» (صحیفه ی امام خمینی، 11/ 148)
هم چنین با مراجعه به قانون اساسی برخی از اهداف و آموزه های انقلاب اسلامی را می توان در مواردی ازجمله: تلاش در جهت حاکمیت امت واحده جهانی، دفاع از حقوق مسلمانان و دعوت غیر مسلمانان به اسلام جستجو کرد. مطالب فوق نشان می دهد که تأکید امام خمینی و آموزه های انقلاب اسلامی بر وحدت امت اسلامی فرصت و ظرفیت بالایی را برای همگرایی کشورهای اسلامی ایجاد نمود که در صورت بالفعل شدن آن می تواند به تحقق دولت بزرگ اسلامی منجر شود.
مراجع
1. امام خمینی، (1389ش)، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
2. امام خمینی، (1378ش)، صحیفه امام، تهران، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
3. امام خمینی، (1389ش)، وصیتنامه سیاسی الهی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
4. امام خمینی، (ش 1377)، ولایت فقیه، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
5. بزرگی، مهدی، (1384ش)، نقش انقلاب اسلامی در بیداری و وحدت اسلامی، مجموعه مقالات جهان اسلام، مشکلات و راهکارها.
6. پیشگاهی فرد، زهرا و رحمانی، محمدعلی، (1388ش)، قلمروخواهی ایران و آمریکا در خاورمیانه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
7. حشمت زاده، محمد باقر، (ش 1385)، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
8. حقی، محمد، (1387ش)، همگرایی کشورهای مسلمان در پرتو انقلاب اسلامی، فرصت ها و چالش ها، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم.
9. زرگر، فرشته، (1386ش)، انقلاب اسلامی ایران و همگرایی جهان اسلام، مجموعه مقالات همایش همگرایی و واگرایی در جهان اسلام، دانشگاه آزاد سمنان.
10. سجادی، عبدالقیوم، (1384ش)، بازتاب انقلاب اسلامی بر جنبشهای اسلامی معاصر، جامعه المصطفی(ص) العالمیه.
11. شفیعی سروستانی، ابراهیم، (1377ش)، امام خمینی ورسالت جهانی انقلاب اسلامی، ماهنامه موعود، ش 8، خرداد وتیرماه.
12. شفیعی فر، محمد، (1391ش)، انقلاب اسلامی، زمینه ها و پیامدها، نشر معارف.
13. شناسان مرکز جهانی علوم اسلامی، (1386ش)، قم، نشر روابط عمومی مرکز جهانی علوم اسلامی.
14. شیرودی، مرتضی، (1384ش)، انقلاب اسلامی و جنبش های اسلامی، مجله انقلاب اسلامی، شماره 11 و 12 پاییز و زمستان.
15. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، (1384ش)، تهران، نشر میزان.
16. مهاجری، مسیح، (1360ش)، انقلاب اسلامی راه آینده ملتها، تهران، نشر اوج.
17. مهربان پهمدانی (1369ش)، بهمن، انقلاب اسلامی ایران و مسأله حج (پایان نامه دانشگاه امام صادق(ع).
18. میرآقایی، سید جلال، (1379ش)، جهان اسلام، مشکلات و راهکارها، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
19. نشریه پیام انقلاب، (1361ش)، ش 68.
20. نگارش، حمید، (1389ش)، اسرار سیاسی حج از منظر امام خمینی و مقام معظم رهبری، میقات حج، شماره 74، زمستان.
21. هاشمی، سید محمد، (1382ش)، امام خمینی و همگرایی جهان اسلام، نشر نیایش.
22. واعظ زاده خراسانی، محمد، (1373ش)، پیام وحدت، نشر مجمع تقریب مذاهب اسلامی.
23. ویژه نامه تقریب، (1369ش)، تهران، دبیر خانه کنفرانس وحدت اسلامی.
