>> ​بازگشت به قرآن؛ ایده اصیل سید جمال برای تحقق وحدت | خبرگزاری تقریب (TNA)
تاریخ انتشار۲ خرداد ۱۳۹۷ ساعت ۰:۵۷
کد مطلب : 329068

​بازگشت به قرآن؛ ایده اصیل سید جمال برای تحقق وحدت

سیدجمال اسدآبادی از جمله مهمترین متفکران و مصلحان مسلمان است که با علم به عقب ماندگی و انحطاط حاکم بر زندگی سیاسی اجتماعی در کشورهای اسلامی، مهمترین دغدغه خود را متوجه تلاش برای زدودن چهره جامعه اسلامی از استبداد و استعمار و نیز جمود فکری فردی قرار داد و به اصلاح این نقایض در زندگی اجتماعی مسلمانان اهتمام ورزید. از این روی، مهمترین ایده او برای اصلاح زندگی اجتماعی و سیاسی مسلمانان و تحقق وحدت اسلامی همانا ایده «بازگشت به آموزه های قرآن» بوده است.
​بازگشت به قرآن؛ ایده اصیل سید جمال برای تحقق وحدت
مقدمه
سید که به دنبال اشاعه تفکرات آزادی خواهانه اش برای بیداری جوامع اسلامی بود انجمنی به نام «محفل الوطن» تأسیس کرد تا طرفدارانش را در آن گرد آورد. در دوره اسماعیل پاشا قیامی علیه انگلیسی ها راه انداخت. ‌به تشویق او بود که سلیم النقاش و ادیب اسحاق مجله مصر و روزنامه التجارة و روزنامه مصرالفئات و سلیم عنحوری روزنامه مرآة الشرق را به دو زبان فرانسه و عربی منتشر کردند. 
 
در دوره اقامت و فعالیت سید در مصر هیات حاکمه مصر به سید بدبین شدند و به تحریک انگلیسی‌ها  از مصر اخراج و روانه هند شد. اسدآبادی حاضر نبود از تلاش خود دست بردارد و  با جمعی از آزاداندیشان شبه قاره «انجمن عروه الوثقی» را برای بیداری مردم هند ایجاد کرد. هندوستان به علت نفوذ استعمارگران انگلیسی مکان امنی برای این روح ناآرام نبود، به همین جهت تصمیم گرفت به پاریس برود. در این شهر به همراه محمد عبده شاگردش مجله عروه الوثقی را منتشر کرد. یکی از دستاوردهای او در این شهر مناظراتی بود که با ارنست رنان نویسنده بزرگ فرانسوی داشت.
 
سیدجمال بعد از سه سال اقامت در پاریس به لندن رفت و مجدداً در سال ۱۳۰۳ از راه بیروت به ایران آمد. بعد از مدتی سید بار دیگر به لندن رفت و با انتشار نشریه «ضیاءالخافقین» مبارزات اش را ادامه داد. شاه ایران، دولت بریتانیا و سلطان عثمانی درصدد بودند مانع فعالیت سید شوند از این رو به بهانه اصلاحات در عثمانی او را به دربار سلطان عبدالحمید فرستادند. هرچند در ابتدا مشاور سلطان شد اما به مرور مورد بی مهری قرار گرفت و چهار سال آخر عمر را در دربار به انزوا گذراند و سرانجام در پنج شوال ۱۳۱۴ در ۶۰ سالگی چشم از جهان فروبست و در قبرستان مشایخ نزدیک تاش به خاک سپرده شد.
 
سید جمال و اندیشه اتحاد
در خصوص ريشه هاي تاريخي انديشـه وحـدت اسـلامي در ذهـن و عملكـرد سـيد جمال الدين اسدآبادي برخي معتقدند وي انديشه اتحـاد اسـلام را بعـد از تبعيـد از مصـر بـه ايران كه در بمبي از كشتي پياده شد و به حيدر آباد رفت، از وضع نابسـامان مسـلمانان هنـد الهام گرفته است. دروه اقامت او در كلكته كه پس از شـورش عرابـي پاشـا در مصـر آغـاز گشت گرچه چندان به طول نينجاميد ولي اين انديشه را طوري در دماغ او به صورت يـك طرح سياسي مؤثر در آورد، طرح سياسي كه شامل تشكيل جمعيت و مجله عروه الوثقي بـا وعده مساعدت مسلمانان هند گرديد. یكي از اسناد باقي ماده ا ز افكار وحدت طلبانه و ضد استعماري سيد، آرشيو مجلات عروه الوثقي مي باشد. سيد در شماره اول مجله تمامي مسـلمانان را بـا اتحـاد بـراي دفـاع از مصر در مقابل استعمار انگليس دعوت مي كند در شماره 10، مسلمانان را از قبول و پيـروي از علوم ساختگي غربيان باز مي دارد و در شماره 12، اتحاد ميان حكمرانان مسـتبد محلـي و قدرتهاي استعماري را افشا مي كند. وي در شماره 14، بار ديگر به موضوع اتحاد شـيعه و سني پرداخته و در شماره 17، از آرمان خود كه همانا بازگشت مسلمانان به پويـايي خـلاق صدر اسلام و دروان شكوفايي آن سخن به ميان مي آورد.
 
سيد هم به وحدت سياسي اعتقاد داشت و هم به وحدت عقيـدتي. البتـه وحـدت در عقيده را مبناي وحدت در امور سياسي تلقي مي كنـد از همـين روي تـلاش او بـراي ايجـاد وحدت متوجه دو قشر است: يكي حاكمان و ديگري مردم. به زعم او كشـورهاي اسـلامي  بايد حول محور خدمت به يكديگر وحدت سياسي برقرار كنند. او از همكاري شاه ايران و خديو مصر حمايت ميكرد. از نظر او وحدت اعتقادي بايد حول محور قرآن شـكل گيـرد مسلمانان بايد از هر قوم و مليتي كه هستند براساس مشتركات خود كـه مهمتـرين آن قـرآن است اتحاد پيدا كنند. سيد جمال براي اتحاد مسلمين به الگوي صدر اسـلام توجـه داشـت . اين بدان معنا نبود كه يك فرمانروا بر همة كشورهاي اسلامي حكومت كنـد چرا که به اعتقاد او  ايـن امـر غالبـاً دشوار است از این رو آرزو داشت كه قرآن حاكم همه و دين هم جهت وحدت آنان باشد. و آن را فرصتی برای اتحاد می دانست.
 
ایده اصیل سید جمال
سید جمال بر این باور بود که شرایط تحقق مدینه فاضله ای که حکما در آرزوی او بوده اند تماماً در اسلام اصیل موجود است اما موانع در جان ها و اذهان و افکار خود مردمان است و اگر مسلمین علی رغم امکانات و توانایی های دین شان به جای مدینه فاضله گرفتار استبداد و زور و ستم شده اند دلیلی جز انحراف آن ها از اسلام اصیل و گرفتاری شان در باورهای غلط ندارد.  از این رو به طور ویژه دو باور را موجد استبداد و علت بقا و پایداری آن و مانع ترقی مسلمین و اصلاح امور آن ها می پنداشت. یکی روایت نادرست از اصل قرآنی قضا و قدر که منجر به پیدایش و چیرگی اندیشه جبری شده است و دیگری باور به فساد محتوم در آخرالزمان. اینگونه باورها مسلمین را در برابر ستم و استبداد منفعل و پذیرنده کرده است و مانع نهضت آنان برای برون رفت از ذلت و انحطاط شده است.
 
برپایه چنین دریافتی بود که سیدجمال بیش و پیش از امثال عبده و نجم آبادی و ... بر ضرورت کار و تلاش فکری و فرهنگی تأکید می کرد و طرح پروتستانتیسم اسلامی یا به دیگر سخن اصلاح فکر و معرفت دینی را شرط اول قدم رفع و علاج استبداد و اصلاح نظام سیاسی می شمارد. همین اندیشه بود که مستقیم یا غیرمستقیم از طریق آثار سیدجمال به امثال عبدالرحمن کواکبی و میرزای نائینی رسید و ذیل عنوان استبداد دینی و اولویت رفع و علاج آن در آثار ایشان به بحث گذارده شد. فکر تقدم اصلاح دینی بر اصلاح سیاسی به همه نمایندگان برجسته بعدی جریان نوگرایی دینی به میراث رسید.
 
طرح وحدت دینی یا اتحاد اسلامی نیز نزد سیدجمال به منزله برپایی یک حکومت واحد در سراسر جهان اسلام و ایجاد وحدت سیاسی نبود بلکه ناظر بر احیای حس عصبیت دینی در میان مسلمین به عنوان علاجی در برابر نفوذ روزافزون استعمار در سرزمین های اسلامی بود. هرچند روایاتی در دست است که سیدجمال در پی برپایی خلافت عربی یا اسلامی در حجاز یا یمن بوده است اما درباره معنی و مفهوم اتحاد اسلام در عروه الوثقی صریحاً یادآوری کرده است که منظور آن اتحاد اسلامی یا ایجاد یک دولت یا کشور واحد نیست بلکه مراد آن است که همه مسلمین اختلافات مذهبی شان را کنار گذاشته و به عروه الوثقی قرآن چنگ بزنند و حول محور قرآن گرد هم آمده و قرآن را امام حقیقی خود قرار دهند. برپایه دریافت خاص سیدجمال از علل و عوامل انحطاط مسلمین، پیدایش و چیرگی استبداد سیاسی و به تبع تقلید و تعطیل عقل و اجتهاد و جدا شدن مقام علمی و اجتهادی از قدرت سیاسی سرآغاز روند انحطاط بود. چیرگی استبداد افزون بر آن باعث تفرق و تشتت مسلمین شد و تا زمانی نیز که استبداد برطرف نشود اتحاد و بنابراین رهایی از شر استعمار بیرونی ناممکن است. وحدت در سایه عقل و قانون و آزادی و عدل و در پرتو اخلاق فاضله و حسنه ممکن خواهد بود بنابراین شرط اول قدم مبارزه با استعمار مبارزه با استبداد درونی است.
 
از نظر سیدجمال قرآن کریم نخستین معلم حکمت مسلمانان بود و روح فلسفی را در پیکر جامعه مسلمین دمید و «اساس قوانین کلیه معاملات منزلیه و مدنیه را چنانچه موجب سعادت مطلقه گردد تبیین و مضرات ظلم و تعدی که نتیجه توحش و تبربر است توضیح کرد» و اساس تمدن درخشان مسلمین و چیرگی آن ها را بر همه ملل و قدرت های عالم ریخت اما در روند تبدیل خلافت به سلطنت و چیرگی استبداد سیاسی و دینی، مسلمین به تدریج از قرآن دور شدند و قرآن گرفتار مهجوریت شد و به کتاب مردگان و اهل قبور تبدیل شد. آموزه های انسان ساز و عزت آفرین قرآنی به فراموشی سپرده شد و مسلمین گرفتار درد و جدایی عمل از نظر گشتند دردی که در همه شئون اجتماعی و فردی شان بروز و تجلی یافت و از جمله باعث جدایی مقام اجتهادی و علمی از قدرت سیاسی و حکومت شد.
 
اندیشه بازگشت به قرآن و به ویژه آموزه های سیاسی و اجتماعی آن ناشی از چنین درک و دریافتی است و بر همین زمینه است که او از ضرورت توجه علمای دینی به امر سیاسی و ورود عملی آن ها به میدان سیاست و حتی تلاش برای دستیابی به قدرت سیاسی و تشکیل حکومت و یا دست کم نظارت بر ارباب قدرت و حکومت سخن می گوید. او در جایی صریحاً قرآن کریم را راهنمای نیل بشریت به مدینه فاضله انسانی معرفی می کند و می گوید: «... آقایان! مدینه فاضله انسانی و صراط مستقیم سعادت بشری قرآن است...» و به همین سبب از مفسرانی چون سر سید احمدخان هندی که در تفاسیر خود به محتوای سیاسی قرآن بی توجهی می کنند به سختی انتقاد می کند.
 
علاوه بر تفسیر سنتی بر فقه و اصول و فلسفه سنتی و هواداران و صاحبان آن ها که به مسائل سیاسی و اجتماعی و سرنوشت سیاسی و مدنی مسلمین و از جمله مسائل انحطاط بی توجه هستند نیز انتقادات تند و صریحی وارد می کند. و آشکارا اعلام می کند که علم فقه می بایست دارنده آن را به اداره امور کشور دانا و توانا سازد و علم اصول نیز می بایست به توانایی عالم اصولی در قانونگذاری و اجرای مدنیت بیانجامد حال آنکه اینگونه علوم دچار رکود و از غایت و هدف خود دور شده اند. بر همین زمینه در تعریف سنتی موضوع، غایت و هدف فلسفه تجدید نظر می کند. و صریحاً می گوید که فلسفه می بایست منجر به بهبود معیشت آدمی شود و پرسش از ترقی و انحطاط جامعه را در مرکز توجه خود قرار دهد و از مسائل جزئی و انتزاعی و بیهوده ای که در آن ها نه منافع دنیوی هست و نه منافع اخروی بپرهیزد. بدین ترتیب نزد سید جمال تفسیر، فقه، اصول، فلسفه و علمای مربوطه می بایست در جهت اصلاح سیاسی و اجتماعی چرخش کنند.
 
ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺪ جمال اﻟﺪﻳﻦ اﺳﺎس ﮐﺎر هر ﻣﻔﺴﺮی ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺁن ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻴﺎن اﻣﻮر زﻳﺮ ﺑﭙﺮدازد:
 
الف- ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻣﺎهﻴﺖ دﻳﻦ را ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻴﺎن نماید.
 
ب- ﻟﺰوم دﻳﻦ را در عالم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﻋﻘﻠﯽ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ.
 
ج- ﺑﺮای ﺟﺪا ساختن دﻳﻦ ﺣﻖ از دﻳﻦ ﺑﺎﻃﻞ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﮐﻠﻴﻪ ﻓﺮدﭘﺴﻨﺪی اراﻳﻪ نماید.
 
دـ ﺗﺄﺛﻴﺮ ادﻳﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﭘﺴﻴﻦ را در تمدن و ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در روان ها و ﻋﻘﻞ های اﻓﺮاد اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دهد.
 
ه- ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼف ادﻳﺎن در ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮر و اﺗﻔﺎق آرا در ﺑﺴﻴﺎری از اﺣﮑﺎم، و اﺧﺘﺼﺎص هر زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ دین و پیامبری را ﺑﺎ روﺷﯽ ﺣﮑﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﮐﻨﺪ.
 
و- ﺳﻴﺎﺳﺎت الهی و اﺧﻼق ﻗﺮﺁﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮﺗﺮی و ﺑﺮوﻣﻨﺪی اﻣﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ در ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻴﺎن نماید. ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﺳﻴﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮی را از ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﭘﺴﻨﺪد ﮐﻪ ﺑﺎ روح ﻋﺼﺮ ﳘﺎهﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻴﺎزهای زﻣﺎن را ﭘﺎﺳﺦ دهد.
 
او ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮز ﻣﻴﺎن ﺗﺄوﻳﻞ ﺻﺤﻴﺢ وﺗﺄوﻳﻞ ﻓﺎﺳﺪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد. ﻣﻔﺴﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ به بهانه ﺗﺄوﻳﻞ از اﺻﻮلﮐﻠﯽ و ﺑﺪﻳﻬﯽ دﻳﻦ ﺧﺎرج ﺷﻮد و اﻓﮑﺎر ﺑﯽ دﻳﻨﺎن و زﻧﺪﻗﻴﺎن را ﺑﺮﺗﻔﺴﻴﺮﺧﻮد ﺣﺎﮐﻢ نماید. ﺳﻴﺪ درﺑﺎرﻩ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﺪ احمد ﺧﺎن هندی ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ: ﭘﺲ از ﺁن همت ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ هر ﺁﻳﻪ ای ﮐﻪ در ﺁن ذﮐﺮی از ﻣﻠﮏ و ﻳﺎ ﺟﻦ وﻳﺎ روح اﻷﻣﻴﻦ وﻳﺎ ﺟﻨﺖ و ﻳﺎ ﻧﺎر و ﻳﺎ ﻣﻌﺠﺰﻩ ای از ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﻴﺎء ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم ﻣﯽ رود ﺁن ﺁﻳﻪ را از ﻇاهر ﺧﻮد ﺑﺮﺁوردﻩ و ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻼت ﺑﺎ ردﻩ زﻧﺪﻗﻴﻬﺎی ﻗﺮون ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺄوﻳﻞ نماید.
 
 
منابع
1- جمالي، صفات الله (1350)، اسناد و مدارك درباره سيدجمال الدين اسـدآبادي، قم: نشر طباطبايي.
2- رحمانیان،داریوش (1387)سیدجمال و اندیشه حکومت اسلامی،اطلاعات حکمت و معرفت، شماره 5.
3- ﺻﺎﺣﺒﯽ، محمدﺟﻮاد (1381). ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ های ﻧﻮ اﻧﺪﻳﺸﯽ دﻳﻨﯽ (درﺁﻣﺪی ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﮐﻼم ﺟﺪﻳﺪ)، قم: اﺣﻴﺎﮔﺮان.
4- گارودی، رژه (1376)، سید جمال الدين، انحطاط تمدن و نوگرايي اسلامي، فصلنامه تاریخي و فرهنگ معاصر، شماره 23-24
5- محيط طباطبايى،محمـد (1370)، سيدجمال الدين اسدآبادى و بيدارى مشرق زمين؛ به كوشش و مقدمه هادي خسرو شاهي، تهران: دفترنشر فرهنگ اسلامى.
6- وحدت اسلامی در اندیشه سید جمال الدین اسدآبادی (1396)، خبرگزاری تقریب (https://www.taghribnews.com/fa/doc/article)
 
 
https://taghribnews.com/vdcfv1dmcw6d0xa.igiw.html
نام شما
آدرس ايميل شما
کد امنيتی