​تقویت جایگاه گروه­ های تکفیری در سایه اختلاف آل سعود و آل شیخ

نمی‌توان نقش مذهب و علمای مذهبی را در یکپارچگی عربستان سعودی نادیده گرفت­. تنها عاملی که توانسته 23 قبیله بزرگ و کوچک را زیر یک پرچم واحد در جزیره العرب متحد نگه دارد مذهب است. گرچه عربستان حکومت روحانیون نیست اما علما در مقایسه با اکثر کشورهای منطقه نقش مهمی در شکل دادن به جامعه سعودی داشته‌اند. جنبش وهابی از یک نظر، نهضتی واحدساز بوده که نقش حساسی در تکامل جغرافیای سیاسی عربستان سعودی ایفا کرده است. اتحاد دو جانبه آل سعود - آل شیخ هر دو طرف را قادر ساخت قدرت خود را فراتر از نجد گسترش و نفوذ دهند. این آمیزش که تاکنون پا بر جا مانده به خاندان سلطنتی مشروعیت سیاسی نیرومندی بخشیده است.

آل شیخ که خاندانی منتسب به شیخ محمد بن عبدالوهاب است، از آغاز تشکیل حکومت آل سعود خود را ملزم به همراهی و مشروعیت بخشی به اقدامات با آل سعود می ­داند؛ در افکار این گروه جدایی دین از سیاست و اطاعت از ولی امر به صورت پیش ­فرض تثبیت شده است؛ در طول سالیان متمادی این دو خاندان رابطه پر فراز و نشیب در جریان بوده است. گر چه آل سعود برای ادامه کار خود به حمایت آل شیخ نیاز دارد اما هرگاه سایه سنگین آل شیخ را بر سر خود احساس می­ کند یا با ابراز مخالفت این گروه رو­به­رو می‌شود سعی می­کند نشان دهد حرف آخر را خاندان حاکم خواهد زد نه هیچ فرد یا گروه دیگر.

تقریباً تمامی روحانیون و شخصیت­های مذهبی طراز اول رسمی که در حکومت سعودی مشغول به کارند، از خاندان آل شیخ هستند. روحانیون آل شیخ بر مبنای شدت عمل به سه دسته تندرو، میانه رو و اصلاح طلب تقسیم می‌شوند.

  این گروه که وهابیون رسمی نیز خوانده می­ شوند در برخورد با مظاهر مدرنیته از خود رفتارهای متناقض نشان داده ­اند؛ اما در واقع آن­ها ابعاد مدرنیته را تا جایی قبول دارند و تصدیق می ­کنند که تحت کنترل خودشان باشد. برای مثال، پس از مخالفت با تحصیل زنان در اوایل دهه 1960 آل شیخ تنها پس از عهده دار شدن تنظیم برنامه­ ی درسی و مدارس زنان، به تحصیل آنان رضایت دادند. به همین ترتیب در اوایل 1960 با تلویزیون مخالفت کردند، اما وقتی مطمئن شدند که پخش برنامه ­ها زیر نظر آن­هاست، با آن موافقت کردند. در دهه 1990 آنان تلویزیون ماهواره ­ای را نیز تقبیح کردند، اما پس از تضمین حضور مستمر آنان در برنامه‌های مذهبی آن را تأیید کردند. سرنوشت اینترنت نیز تا سال 1998 به همین صورت بود. حتی آن­ها انتخابات را هم تا سال 2005 بدعت می­ دانستند، اما از این تاریخ به درخواست حکومت نظر خود را تغییر دادند.

نهادهای تحت نظارت آل شیخ
در گذشته این جریان در عربستان قدرت و نفوذ بسیاری داشتند اما از دوران ملک فیصل کاهش نفوذ آل شیخ در حکومت آغاز شد و در طول حکومت خالد و فهد نیز ادامه یافت تا جایی که بن باز به مقام مفتی عام منسوب شد که از آل شیخ نبود. اما ملک عبدالله با انتصاب عبد العزیز آل شیخ به عنوان مفتی اعظم قدرت را به آل شیخ بازگرداند. در دوران ملک سلمان نیز این پست همچنان در اختیار عبد العزیز آل شیخ قرار دارد.

در سال­های اخیر با مشخص شدن دیدگاه بسته و متحجرانه آن­ها نسبت به علم و تمدن از نفوذ آن­ها در حاکمیت کاسته شد. با این همه این گروه همچنان حضور گسترده­ای در ساختار قدرت دارند و در حال حاضر علاوه بر مقام مفتی اعظم نهادهایی همچون هیئت کبار العلما، وزارت امور اسلامی، اوقاف و دعوت و ارشاد، دانشگاه اسلامی محمد بن سعود، وزارت حج، سازمان رابط العالم الاسلامی، سازمان بین ­المللی امداد اسلامی، سازمان جهادی رفاه اسلامی و مجمع جهانی جوانان اسلامی در سیطره آل شیخ قرار دارد.

هیئت کبارالعلما که از 21 عالم دینی تشکیل شده است، کلیه فعالیت ­های مذهبی و رسمی در عربستان را تحت نظر دارد. این گروه از سال 1971 به فرمان ملک فیصل تأسیس شد تا محلی برای مشاوره منظم پادشاه با رهبران مذهبی باشد. طبق ماده 45 قانون حکومتی، وظیفه این هیئت صدور فتوا در اموری است که پادشاه به آنها محول کند. اکثر اعضای این گروه از سلفیان سنتی هستند؛ گرچه بعد از حوادث 11 سپتامبر و تحولات به وجود آمده، چند تن از صحویون همچون سفر الحوالی و ناصر العمر هم به عضویت این هیئت درآمدند. پادشاه عربستان هر سه­ شنبه با اعضای هیئت کبارالعلما دیدار می­ کند.

اعضای هیئت کبارالعلما به ندرت از امضای فتوایی خودداری کرده ­اند؛ زیرا چنین کاری را ناقض یکپارچگی خود می ­دانند. با این حال همه اعضای هیئت، فتوای مشروعیت ­بخش حمله به شبه نظامیان اشغالگر مسجد الحرام در سال 1979 و فتوای صادر شده درباره استقرار 550 هزار سرباز غربی در عربستان پس از حمله عراق به کویت در سال 1990 را امضا نکردند. پادشاهان وقت عربستان در این دو موضع مداخله کرده و کسانی را که این فتاوا را امضا نکردند، برکنار نمودند. در سال 1991 نامه­ای از سوی 400 عالم وهابی از جمله بن­ باز به صورت سرگشاده خطاب به حکومت نوشته شد که در آن بر لزوم اصلاح بسیاری از نهادها و تشکیل شورای مشورتی تأکید شده بود. آنها همچنین خواستار اصلاح نظام قضایی و سیاست گذاری برمبنای شریعت بودند. بعد از اینکه نامه فوق به ملک فهد رسید، بسیاری از امضا کنندگان ممنوع التدریس و وعظ شدند، بن ­باز توبیخ شد و انتشار نامه سرگشاده ممنوع گردید. هفت تن از اعضای هیئت کبار العلما نیز براساس این نامه برکنار شدند. این اتفاق باعث تقسیم شدن روحانیون وهابی رسمی به دو دسته عمل­ گرا و آرمان ­گرا شد.
 
واکنش آل شیخ به اصلاحات محمد بن سلمان
وهابیت رسمی که بر پایه واپس گرایی فکری استوار است، مسلماً در مقابل اصلاحات روی خوش نشان نمی‌دهد. از این رو، آل سعود به منظور جلب نظر غرب، ناگزیر است دست کم بخشی از آموزه ­های محمد بن عبدالوهاب را که تاکنون بر مردم عربستان تحمیل کرده بود، نادیده بگیرد، زیرا با توجه به گسترش ارتباطات و پیشرفت­ های قرن حاضر، بخش قابل ملاحظه ­ای از مردم عربستان می­ خواهند زندگی مدرن تجربه کنند و دیگر حاضر نیستند در برابر واپس ­گرایی محمد بن عبدالوهاب که با هر پدیده تازه به شدت مخالفت می­کرد و آن‌ها را بدعت و بر خلاف دین می­ انگاشت، سر تعظیم فرود آورند.

موج تمدن جدید غرب در دهه­ های اخیر، آل سعود و نیز ثروتمندان وهابی را که پول نفت عربستان به تمکن فراوان رسیده ­اند و نیز طبقه متوسط و مصرف ­گرا و نیز آن گروه از وهابیانی را که به نوعی با اندیشه‌های جدید و پیشرفت سریع علوم و فن­آوری آشنا شده و ضرورت بهره ­برداری از آن‌ها را درک کرده اند، واداشته است تا در اندیشه ­های خود تجدیدنظر کنند و بسیاری از ایده­ های شیخ نجد را کنار بگذارند.

نگاه وهابیت رسمی به مظاهر تمدن و اصلاحات باعث می­ شود آل سعود در ترمیم وجهه خود در مجامع بین‌المللی با مشکلات اساسی رو­به ­رو باشد به همین دلیل باید تلاش کند برای نیل به اهداف خود از موانعی که آل شیخ ایجاد می­ کند عبور کند. هر چند از جریان قدرت خارج کردن آل شیخ به این سادگی­ ها ممکن نیست اما به نظر می ­رسد آل سعود می ­خواهد در آینده جایگاه آن­ها را در نظام حکومتی تقلیل دهد.

اصلاحات فرهنگی در عربستان باعث تقویت شکاف میان آل سعود و آل شیخ شده است. در این راستا عبدالعزیز آل شیخ مفتی عربستان از هیئت سرگرمی و تفریح خواسته است تا پرونده ساخت سینما و برگزاری کنسرت را با درایت و آرامش بررسی کند زیرا باید منافع امت اسلامی در نظر گرفته شود. این درخواست بزرگ ترین شاهد نارضایتی آل شیخ از اصلاحاتی است که محمد بن سلمان بر جامعه عربستان تحمیل می­ کند.

سلمان بن عبدالعزیز در دورانی که حاکم ریاض بود چند نوبت با اقدامات گروه ­های تندروی آل شیخ مقابله کرد و با دخالت‌های مکرر مقابل اقدامات افراطی آن­ها ایستاد و حتی در مقاطعی آن­ها را متوقف کرد. اصلاحات وی و پسرش محمد نیز بی شک بزرگترین ضربه را به وجهه آل شیخ وارد خواهد کرد. به همین منظور آل سعود تلاش خواهد کرد برای نیل به اهداف خود و اجرای اصلاحات شتابان در عربستان به شیوخ میانه­ رو تکیه کند.

دولت سعودی نشان داده است که ضمن مماشات با دستگاه­های مذهبی در مواقع خاص راهکارهای خود را برای پیشبرد اهدافش دارد. گرچه آل سعود سعی می­کند همواره رضایت ضمنی دستگاه وهابی را به دست بیاورد، اما در صورت عدم همراهی، این خواست آل­سعود است که اجرایی می­ شود.

در این میان جریانی از روحانیون آل شیخ نیز وجود دارند که مردم را به اطاعت از حکومت بدون هیچ پیش شرطی دعوت می­کنند. اعتقاد و پیش‌فرض آنان نیز این است که چون شاهزادگان سعودی سیاست را بهتر می­دانند، باید اداره امور را به آنها واگذاریم. اما هنوز مشخص نیست با وجود اینکه دامنه فعالیت­ های آل سعود از مباحث سیاسی فراتر رفته و به نوعی پای خود را در حوزه­هایی گذاشته که در سالیان پیش حیاط خلوت آل شیخ بوده است، همچنان موضع خود را حفظ کرده باشند.

آل سعود به دنبال آن است چهره­ای اصلاح شده، به روز و مدرن از وهابیت نشان دهد. این در حالی است که آل شیخ در این راستا بزرگترین مانع به شمار می­روند. زیرا تفکرات سنتی و بسته بزرگان آل شیخ شاخص ­هایی را از آیین وهابیت پر رنگ می کند که آل سعود آشکارا به دنبال پنهان کردن آن است؛ تقویت افراطی گری یکی از این شاخص ­هاست که در ماهیت وهابیت وجود دارد. تبلیغ وهابیت توسط آل شیخ در عربستان، این کشور را به مستعد ترین منطقه برای افراط گرایی بدل کرده است. تلاش دولتمردان آل سعود در سکولار کردن وهابیت به احتمال فراوان مقابله آل شیخ را به دنبال خواهد داشت. گرچه در این راه دولتمردان آل سعود به دنبال آن هستند از میان برخی شیوخ میانه رو و اصلاح طلب یارگیری کنند.

آل شیخ که موقعیت سیاسی و حتی مذهبی خود را در پی اصلاحات محمد بن سلمان از دسته رفته می‌بیند، با توجه به در دست داشتن برخی موقعیت ­ها که در بخش­های قبل اشاره شد سعی می­ کند افکار عمومی قشر مذهبی عربستان را تحریک کند. این مورد را می ­توان در سخنان بزرگان آل شیخ مشاهده کرد که به طور مداوم از نارضایتی قشر مذهبی عربستان از اصلاحات محمد بن سلمان سخن می ­گویند. گر چه آل شیخ نشان می ­دهد در بسیاری موارد آرمان­ های خود را به منظور کسب قدرت فروخته ­اند. در موقعیت کنونی که قدرت را از دست رفته دیده ­اند از نصیحت­ هایی از این دست کوتاهی نمی­ کنند. به طور مثال می‌توان به سخنان عبدالعزیز آل شیخ مفتی اعظم اشاره کرد که از هیئت سرگرمی و تفریح خواسته است تا پرونده ساخت سینما و برگزاری کنسرت را با درایت و آرامش بررسی کند زیرا باید منافع امت اسلامی در نظر گرفته شود. این درخواست بزرگترین شاهد نارضایتی آل شیخ از اصلاحاتی است که محمد بن سلمان بر جامعه عربستان تحمیل می­کند. به نظر می­ رسد "منافع امت اسلامی" کلید واژه­ای است که آل شیخ تلاش خواهد کرد به وسیله استفاده از آن کماکان بر رأس قدرت باقی بماند اما اگر آل سعود کما فی السابق تصمیم داشته باشد خود حرف آخر را بزند، این کلید واژه ابزاری برای مقابله با اصلاحات تبدیل خواهد شد. با توجه به وجود زمینه تفکرات افراطی در عربستان این گسل جدید باعث خواهد شد افکار عمومی قشر مذهبی نسبت به جریان افراطی همدلی نشان دهد و در سال­های آینده شاهد حرکت­های تروریستی در عربستان، نظیر آن­چه در آغاز قرن 21 در این کشور مشاهده شد، باشیم. در این میان نقش آل شیخ بسیار برجسته خواهد بود.

به نظر می ­رسد آل شیخ به دنبال بیم دادن آل سعود از روند اصلاحات شتابان است اما مشخص نیست در صورت کوتاه شدن دستانش از قدرت و تقویت موضع مخالفان اصلاحات چه نقشی را بر عهده بگیرند.

محمد بن سلمان به دنبال آن است که با اجرای سند چشم انداز 2030، علاوه بر این­که برای خود کسب شهرت و محبوبیت می ­کند، در سیاست داخلی و خارجی عربستان تحول ایجاد کند. این سند اهداف گسترده­ای را مدنظر قرار داده است؛ از جمله افزایش مشارکت زنان، حرکت به سمت اقتصاد برتر، خصوصی سازی و … . بندهای مختلف آن با ویژگی ­های فرهنگی و مذهبی جامعه عربستان در تضاد است. در بخش‌هایی از چشم ­انداز بر افزایش سرگرمی، افزایش فعالیت ­های ورزشی، بهبود شاخص­ های اجتماعی و افزایش گردشگر غیرمذهبی تأکید شده که این اهداف، فعال کننده گسل سنت و مدرنیته در عربستان است. با توجه به نفوذ جریان­ های مذهبی بعضاً تندرو بر مردم عربستان، احتمال وجود مخالفت­ های گسترده با مسائلی همچون گسترش کنسرت، سینما، افزایش مشارکت زنان و اعطای آزادی ­هایی به آن­ها و… وجود دارد. به همین منظور تحلیل­ گران موانع متعددی برای اجرای آن بر شمرده ­اند که از جمله آن می­ توان به مقاومت احتمالی لایه ­های به شدت محافظه­ کار حاکم (آل شیخ) به دلیل حذف وهابیت از محورهای فرهنگی اشاره کرد.

اصلاحات در عربستان به جز آل شیخ مخالفان جدی دیگری نیز دارد که از جمله این مخالفان م ی­توان به اخوان ی­ها، نو سلفی­ ها، بازماندگان گروه­های تکفیری همچون داعش، طالبان و القاعده اشاره کرد. تعداد قابل توجهی از اعضای گروه­ های تکفیری را شهروندان عربستانی تشکیل می دهند که این امر به خوبی نشان دهنده وجود زمینه این گونه گرایشات در عربستان است. تحرکات آل شیخ در مقابل اقدامات آل سعود دامنه‌ و عمق مخالفت­ های گروه­های افراطی علیه حکومت را گسترش خواهد داد. در مجموع می ­توان نتیجه گرفت دو گروه ناراضی از اصلاحات یعنی گروه­های محافظه کار تا به امروز حامی قدرت و گروه ­های تکفیری خارج از جریان قدرت طبق توافقی نانوشته با یکدیگر علیه اصلاحات شتابان متحد خواهند شد. با این فرض این امکان وجود دارد که آل سعود نه تنها متحد همیشگی خود در برابر مخالفین (آل شیخ) را به همراه ندارد بلکه این گروه را در اردوگاه مقابل خود خواهد دید. از گسل به وجود آمده میان این دو متحد قدیمی گروه‌های تکفیری نهایت استفاده را خواهند برد و با توجه به وجود ریشه‌های عمیق تفکرات تعصب آمیز و افراطی در میان روحانیون منتسب به آل شیخ، به احتمال فراوان آن­ها را به سمت حرکت‌های افراطی تحریک کنند.

به احتمال فراوان آینده عربستان صحنه درگیری و تنش های متعدد خواهد بود. آتش هایی که امروز زیر خاکستر پنهان هستند به محض جرقه­ ی اولین بحران به نوبت خود را نشان خواهند داد. عربستان گسل‌های متعدد فرهنگی، مذهبی و حتی سیاسی دارد. به وجود آمدن نخستین بحران­ می­تواند آغاز کننده توالی بحران­ ها برای این حکومت باشد. در عین حال نباید فراموش کرد آل سعود توانمندی بسیاری در مدیریت بحران‌ها دارد اما گسل میان آل سعود و آل شیخ به مثابه ایجاد شکافی میان باورها، آرمان‌ها و ارزش‌های وهابیت است که می‌تواند برای حکومت آل سعود بحران هویت و مشروعیت ایجاد کند.
 
منابع
خبرگزاری شفقنا، http://fa.shafaqna.com/news/114710
ابراهیم، فؤاد (1386). شیعیان عربستان. ترجمه سلیمه دارمی و فیروزه میررضوی. تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین ­المللی ابرار معاصر.
استنسلی، استیگ( 1393). جامعه شناسی سیاسی قدرت در عربستان،ترجمه نبی ­الله ابراهیمی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
الرشید، مضاوی(1393). عربستان سعودی و جریان­ های اسلامی جدید، ترجمه رضا نجف زاده.تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات معاصر.
زراعت پیشه، نجف(1384). برآورد استراتژیک عربستان سعودی (سرزمینی- سیاسی). تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین­المللی ابرار معاصر.
کامینز، دیوید(1393). وهابیت و عربستان سعودی. ترجمه: مجتبی فاضلی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
صادقی، حسین و حسن احمدیان(1389). «عربستان سعودی از هژمونی نفتی تا رهبری منطقه­ ای». فصلنامه روابط خارجی. سال دوم، شماره سوم. صص170-137.