تاریخ انتشار۲۲ فروردين ۱۳۹۷ ساعت ۱۵:۵۳
کد مطلب : 323877

عقلانیت انقلاب اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری

یکی از پایه­ های اصلی انقلاب اسلامی، عنصر «عقلانیت» است. رهبری انقلاب اسلامی در بیانات متعددی به نقش «عقلانیت» در بنیان‌های هستی‌شناختی و معرفتی اسلام اشاره کردند و انقلاب اسلامی ایران را نیز بر مبنای آن، «انقلابی عقلانی» خواندند. رهبری در سخنرانی­ های مختلف، به خصوص، در سخنرانی­ های سالگرد امام خمینی (ره)، سعی نموده­ اند تا اندیشه ­های انقلاب اسلامی را بر مبنای «عقلانیت» تفسیر و تبیین نمایند. به­ طوری که واژۀ عقلانیت یکی از پرکاربردترین واژگان مبنایی در سخنرانی­ های ایشان بوده است.
عقلانیت انقلاب اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری
یکی از پایه­ های اصلی انقلاب اسلامی، عنصر «عقلانیت» است. رهبری انقلاب اسلامی در بیانات متعددی به نقش «عقلانیت» در بنیان‌های هستی‌شناختی و  معرفتی اسلام اشاره کردند و انقلاب اسلامی ایران را نیز بر مبنای آن، «انقلابی عقلانی» خواندند. رهبری در سخنرانی­ های مختلف، به خصوص، در سخنرانی­ های سالگرد امام خمینی (ره)، سعی نموده­ اند تا اندیشه ­های انقلاب اسلامی را بر مبنای «عقلانیت» تفسیر و تبیین نمایند. به­ طوری که واژۀ عقلانیت یکی از پرکاربردترین واژگان مبنایی در سخنرانی­ های ایشان بوده است.

عقلانیت انقلاب اسلامی، دستگاهی از قواعد معین و پذیرفته‌شده در برهه‌ای از تاریخ ماست که در خلال آن، به آن ارزش و اعتبار داده می‌شود. عقلانیت انقلابی، به عنوان یک عقلانیت برساخته، همه مبادی و قواعدی است که انقلاب اسلامی به مثابه شالوده‌ای برای کسب معرفت، پیش پای گروندگان به آن قرار می‌دهد. عقلانیت سیاسی انقلاب، در جایگاه عقل مکوَّن (برساخته)، ناظر به نظمی از معرفت و دانش است که متناسب و متقارن با محیط فرهنگی و اجتماعی است. از این روی، در توضیح عقلانيت انقلابي می ­توان آن­را عقلانيتي برساخته دانست كه در بستر فرهنگ انقلاب اسلامي شكل گرفته است و البته اين عقلانيت برساخته از يك سو ريشه در بنيادهاي فکری‌رهبران انقلاب اسلامی دارد. برای مثال، امام خمینی (ره) با توجه به عنصر «عقلانیت دینی»، مبنای اصلی مبارزه با رژیم طاغوت پهلوی را غیرعقلایی بودن این رژیم با توجه به منطق اسلام بر می‌شمارند و خواست ملت را کنار زدن این رژیم غیرعقلی و جایگزینی آن با جمهوری اسلامی عنوان می‌کنند. [1] از همین روی، مقام معظم رهبری در بیست و دومین سالگرد امام خمینی (ره) می­ فرمایند: «دو بعد اصلى در مكتب امام بزرگوار ما، بعد معنويت و بعد عقلانيت است».[2]

در اینجا عقلانیت انقلابی به معنای «به حاشیه راندن عقلانیت غربی و به میدان آوردن عقلانیت اسلامی با توجه به مقتضیات زمان و مکان» است. به‌منظور استكمال معنوي آدميان، عقلانیت انقلاب اسلامی، نخست سعي در ايجاد يا تحكيم و تقويت عقايد حقّه در مردم مي‏كند و سپس از آن ‏عقايد حقّه در جهت مقاصد انقلاب بهره مي‏جويد.[3] رهبری انقلاب اسلامی در این باره می­ فرمایند: «انقلاب عظیم اسلامی ما ناشی از یک عقلانیت بود. این‏طور نبود که مردم همین‏طور بی‏ حساب و کتاب به خیابان بیایند و بتوانند یک رژیمِ آن‏چنانی را ساقط کنند؛ محاسبات عقلانی و کار عقلانی و کار فکری شده بود ... بنابراین عقلانیت گاهی منشأ چنین تحولات عظیمی است».[4] در ادامه، وجوهی از عقلانیت انقلاب اسلامی را با تعمق در بیانات مقام معظم رهبری مورد بررسی قرار خواهیم داد.
 
مؤلفه­ های عقلانیت انقلاب اسلامی را از منظر مقام معظم رهبری
با تحلیل بیانات رهبری می ­توان مفاهیم زیرا را به عنوان مؤلفه­ های اصلی عقلانیت انقلاب اسلامی مورد توجه قرار داد: دین­ محوری، باهم ­بودگی، عدالت­ خواهی، استکبارستیزی و مردم­سالاری دینی. در ادامه، هر یک از این مفاهیم را، به اختصار، مورد بررسی قرار خواهیم داد.

دین ­محوری
از دیدگاه رهبری، پایۀ اصلی و اساسی انقلاب اسلامی «دین­محوری» و «اسلامیت» است که یکی از اجزای اصلی این پایه «عقلانیت» است؛ به­ طوری که رهبری معتقدند عقلانیت انقلاب و مکتب امام (ره) نشأت گرفته از متن دین است و تمدن اسلامی بر پایۀ عقلانیت قرار دارد. در واقع، رهبری عقلانیت را از ثمرات اسلام می­دانند و با تأکید بر پیوند میان «عقلانیت» و «عقل کلی الهی» و «حقایق وحیانی»، مفهوم «عقلانیت دینی» را تبیین می‌کنند. نقطه عزیمت این تبیین، در تحلیل بیانات ایشان «عقلانیت دینی» است که براین مبنا، دینی بودن انقلاب اسلامی نه تنها مانعی بر حرکت عقلانی این نهضت تلقی نمی‌شود بلکه موجبات تعدیل و جلوگیری از غلبه احساس و عاطفه بر روند انقلاب نیز به شمار می‌رود. ضمن این­که انقلاب اسلامی با به چالش کشیدن عقلانیت عرفی سکولار مسیر تازه و «الگوی نوینی از تحقق عقلانیت دینی» را در جهان معاصر به منصه ظهور رساند.[5] این تعریف از عقل برخاسته از بطن دین کاملاً در راستای تبیین عقلانی از انقلاب اسلامی قابل دفاع و توجیه است. از همین روی، مقام معظم رهبری می­فرمایند: «اسلام، دینِ زندگی است، امّا زندگی تهی از شرف و آزادگی و عزت را مرگ می ­ شمارد. دینِ عقلانیت است، اما با نفسانیتی که خود را عقلانیت می­نمایاند و دستمایه‌ی همان کسانی است که پیامبران خدا را مجنون می­ خواندند، مبارزه می­ کند».[6]

باهم ­بودگی
عنصر دیگری که از مؤلفه­ های کلیدی عقلانیت اتقلاب اسلامی محسوب می­ شود، ضرورت توجه هم­زمان به «عقلانیت، معنویت و عدالت» است که آن را تحت عنوان عنصر «باهم ­بودگی» مطرح کردیم. توضیح آن­که از دیدگاه رهبری سه بعد عقلانیت، معنویت و عدالت در اندیشه امام خمینی(ره) یک بسته تفکیک ناپذیر را تشکیل می ­دهند. علت این تأکید آن است که آنچه غرب و حتی شرق را به اضمحلال سیاسی و فرهنگی کشانده است، همین تکه تکه دیدن و غفلت از حداقل یکی از ابعاد سه گانه فوق ­الذکر است. از همین روی، آیت­ الله خامنه ­ای معتقد است که مکتب امام یک بستۀ کامل و یک مجموعه است و دارای ابعادی است و این ابعاد را باید با هم دید و با هم ملاحظه کرد: «دو بُعد اصلی در مکتب امام بزرگوار ما، بُعد معنویت و بُعد عقلانیت است ... بُعد سومی هم وجود دارد، که آن هم مانند معنویت و عقلانیت، از اسلام گرفته شده است. عقلانیت امام هم از اسلام است، معنویت هم معنویت اسلامی و قرآنی است، این بُعد هم از متن قرآن و متن دین گرفته شده است؛ و آن، بُعد عدالت است. این ­ها را باید با هم دید. تکیه‌ی بر روی یکی از این ابعاد، بی‌توجه به ابعاد دیگر، جامعه را به راه خطا می­ کشاند، به انحراف می ­برد. این مجموعه، این بسته‌ی کامل، میراث فکری و معنوی امام است».[7]

عدالت ­خواهی
یکی از سه مفهوم بنیادین در اندیشه انقلاب اسلامی، بحث «عدالت» و «عدالت­ خواهی» است. همان­طور که در بالا اشاره شد، مقام معظم رهبری، عدالت را درهم تنیده با دو مفهوم کلیدی دیگر دانسته و شرط تحقق عدالت را در پیوند آن­ ها با یکدیگر می­ داند: «من می­ خواهم این نکته را عرض کنم که اگر بخواهیم عدالت به معنای حقیقی خودش در جامعه تحقق پیدا کند، با دو مفهوم دیگر به شدت درهم تنیده است؛ یکی مفهوم عقلانیت است؛ دیگر معنویت. اگر عدالت از عقلانیت و معنویت جداشد، دیگر عدالتی که شما دنبالش هستید، نخواهد بود؛ اصلاً عدالت نخواهد بود. عقلانیت به خاطر این است که اگر عقل و خرد درتشخیص مصادیق عدالت به کار گرفته نشود، انسان به گمراهی واشتباه دچار می شود ... عدالت باید با معنویت همراه باشد؛ یعنی باید شما برای خدا و اجر الهی دنبال عدالت باشید؛ دراین صورت می­ توانید با دشمنان عدالت مواجهه و مقابله کنید. البته معنویت هم بدون گرایش به عدالت، یک بعدی است. بنابراین معنویت و عدالت درهم تنیده است».[8]

استکبارستیزی
یکی از عرصه­ های مهم عقلانیت در اندیشۀ رهبری انقلاب اسلامی «استکبارستیزی» است که می­توان از آن تحت عنوان «آرمان واقع‌بینانه انقلاب اسلامی» نام برد. مقام معظم رهبری در بیانات خود چهره واقعی استکبار را تبیین کرده‌اند و مبارزه با استکبار را یکی از مهم­ترین شاخصه­ های عقلانیت دانسته ­اند. از دیدگاه رهبری، مبارزۀ با استکبار در انقلاب اسلامی به منطق و عقلانیّت وابسته است. ایشان می­فرمایند: «مبارزه‌ی با استکبار در انقلاب اسلامی و در میان ملّت ما یک حرکت معقول و منطقی و دارای پشتوانه‌ی علمی، و یک حرکت خردمندانه است، برخلاف آنچه بعضی می­خواهند وانمود بکنند که این یک حرکت شعاری است، احساساتی است، متّکی به منطق و عقلانیّت نیست، بعکس، حرکت ملّت ایران یک حرکت متّکی به عقلانیّت است. از دین و آیه‌ی قرآن و آنچه الهام دینی است فعلاً صرف‌نظر می ­کنیم؛ «اَشِدّآءُ عَلَی الکُفّار» و «رُحَمآءُ بَینَهُم» و «قاتِلوا اَئِمَّةَ الکُفر» را فعلاً کنار می ­گذاریم، چون کسانی به این چیزها معتقد هم نیستند یا باور هم ندارند؛ به تجربه‌ی ملّت ایران تکیه می­کنیم».[9] فقرۀ فوق، دیدگاه آیت­الله خامنه ­ای را دربارۀ به­ هم­پیوستگی سه عنصر انقلابی­گری، استکبارستیزی و عقلانیت نشان می­ دهد.

مردم­ سالاری دینی
بررسی بیانات آیت­الله خامنه ای در سالگردهای ارتحال حضرت امام(ره)، که اهمیت خاصی به لحاظ اندیشه ­ای دارد، این نکته را روشن می‌کند که یکی از مهم­ترین مفاهیم مورد تأکید ایشان، مفهوم «مردم­سالاری» بوده است. رهبری در در بیست و دومین سالگرد امام خمینی(ره)، پس از آن­که «عقلانیت» را به عنوان یکی از ابعاد کلیدی مکتب امام (ره) معرفی می­کنند، به بیان مظاهر این عقلانیت اشاره می­کنند و «مردم­سالاری» را بارزترین نمونۀ عقلانیت مکتب امام می ­دانند. رهبری می ­فرمایند: «من چند نمونه از مظهر عقلانیت امام عرض می ­کنم. اولین نمونه، همین گزینش مردم‌سالاری برای نظام سیاسی کشور بود؛ یعنی تکیه‌ی به آراء مردم. انتخاب مردم‌سالاری، یکی از مظاهر روشن عقلانیت امام در مکتب حیات­بخش و نجات­بخش او بود ... این، بارزترین نمونه‌ی عقلانیت امام بزرگوار ما بود».[10] بنابراین، یکی از پایه‌های عقلانی مکتب امام خمینی (ره) و نسخه سیاست مدنی ایشان بحث از مردم‌سالاری دینی است که رهبری در سخنرانی­ های خود بدان اشاره کردند و مهم­ترین نکته در برقراری مردم‌سالاری دینی در جامعه ایران را حضور و مشارکت مردم در انتخابات به شمار آوردند و این­ ها را جوهره انقلاب دانستند.

نتیجه گیری
از دیدگاه رهبری، «عقلانیت»، «معنویت» و «عدالت» پایه­ های اساسی انقلاب اسلامی را تشکیل می­دهند که عدم پیوستگی میان این ابرمفاهیم موجب انحراف و فروپاشی نظام اسلامی خواهد شد. از دیدگاه رهبری، عقلانیت جزء لاینفک انقلاب به شمار می­رود. انقلاب بر حسب عقلانیت خاص خود، به تولید مفاهیمی می­پردازد که برای ادارۀ جامعه و حرکت به سمت مدل مطلوب از اهیمت اساسی برخوردارند. در واقع، به نظر می­رسد که از دیدگاه رهبری، مفاهیم منتج از عقلانیت انقلابی (دین­ محوری، کلی­ نگری، عدالت­ خواهی، استکبارستیزی و مردم­سالاری)، تعالیمی ذهنی و مبتنی بر قوۀ مجرد عقلی نیستند، بلکه مفاهیمی «عملی» و «تمدن­ ساز» هستند که جمهوری اسلامی باید در راستای آن حرکت کند. به عبارت دیگر، ابر مفهوم عقلانیت هنگامی که در کنار پدیدۀ انقلاب اسلامی می ­نشیند، شروع به تولید مفاهیمی می ­کند که می­ توان آن­ها را «مفاهیم قریب» یا «مفاهیم تمدن ­ساز» نامید. از طرفی، هر یک از این مفاهیم در «فضای» خاصی، اعتبار خود را نشان می­ دهند. برای مثال، مفاهیمی نظیر مردم­سلاری دینی، انتخابات و تدوین قانون اساسی می­ توانند در «عقلانیت سیاسی» مؤثر باشند و یا عنصر «باهم­ بودگی» و «کل­نگری»، که می­تواند به لحاظ هستی­ شناختی و فلسفی (به لحاظ نوع نگاه به عالم و آدم) مورد توجه قرار گیرد. بنابراین، می­ توان از عقلانیت انقلاب اسلامی در عرصه­ های مختلف فلسفی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ... صحبت کرد.


پی نوشت
[1] . خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج 5، 29.
[2] . بیانات رهبری در بیست و دومین سالگرد امام خمینی (ره)، 14/03/90.
[3] . مصباح یزدی، محمد تقی، انقلاب اسلامي و ريشه‌هاي آن، ص 90.
[4] . بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت، 08/06/1384.
[5]. iran-newspaper.com
[6] . پیام رهبری به کنگره‌ی عظیم حج،20/11/1380.
[7] . بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت، 08/06/1384.
[8] . بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت، 08/06/1384.
[9] . بیانات در دیدار دانش‌آموزان و دانشجویان، 12/08/1394.
[10] . بیانات در بیست و دومین سالگرد امام خمینی(ره)، 14/03/1390.

 
https://taghribnews.com/vdchqxnxq23ni6d.tft2.html
نام شما
آدرس ايميل شما
کد امنيتی