فرصت ­ها و چالش­ های روابط دوجانبه ایران و هند

در طول تاریخ کمتر ملتی به اندازه ایران و هند با هم ارتباط دیرینه و تنگاتنگ داشته اند. پس از اسلام، این تعاملات توسعه بیشتری یافت و فرهنگ اسلام از سرزمین ایران به هند رفت و سرگذشت و سرنوشت این ملت، در مقاطع متعددی از تاریخ ورود اسلام به هند، به یکدیگر گره خورد تا جایی که در زمان صفویه، امپراتوری بابریان با حمایت ایشان قدرت یافت و زبان و هنر و معماری ایرانی، بر شئون فرهنگی هند حاکم شد. امروزه تعداد زیادی کتب خطی فارسی و آثار نقاشی مکتب­های قزوین و اصفهان در هند موجود است و چشم سیاحان خارجی در هند به شاهکارهای معماران ایرانی همچون تاج محل روشن می ­شود. فرهیختگان هند، همواره ایران را مهد تمدنی می­دانند که تعاملاتش با هند تاثیرات فراوانی داشته است.
 
علاوه بر عامل دین در دوران اسلامی، عامل زبان نیز در دوران پیش از اسلام در پیوند میان دو ملت موثر بوده است. نگارش وِداها و برخی دیگر از متون مقدس هند به زبان­های پهلوی و سانسکریت باستان نشان دهنده ریشه­های زبانی مشترک مردم ایران و هند می ­باشد. امتداد این اشتراکات به گونه ای بوده است که در زمان گورکانیان هند، قریب به هفت قرن زبان رسمی و دربار این حکومت فارسی بوده و تا زمان استعمار بریتانیا همچنان رایج بوده است.
 
از لحاظ سیاسی و اقتصادی نیز دو کشور در دوران معاصر دارای همکاری­های گسترده ای بوده اند. تعاملاتی که بر اساس حاکم شدن گفتمان­های مختلف در درون دو کشور دچار شدت و ضعف، و در سطوح مختلفی نمایان شده است.
 
در بررسی تعاملات خارجی هند می ­توان سیاست خارجی این کشور را به سه مقطع متفاوت تقسیم کرد. 1) مقطع طولانی که از استقلال هند در سال 1947 آغاز می­شود و تا سال 1990 که مصادف با پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است، ادامه پیدا می ­کند. سیاستی که در این دوره به عنوان جهت گیری سیاست خارجی هند مطرح شد به "نهروئیسم" معروف است. در این دوره شاخص اصلی سیاست خارجی هند شامل عدم تعهد با قدرت­ های بزرگ و ائتلاف با کشورهای جهان سوم است. ده سال پایانی این دوره که مصادف با دهه اول جمهوری اسلامی ایران است، روابط دو کشور در چهارچوب جنبش عدم تعهد تعریف و دو کشور دارای اشتراکاتی در زمینه عدم حفظ وضع موجود می­شوند.
 
دوره دوم سیاست خارجه هند، مربوط به سال­ های 1990 تا 2001 می­شود. در این دوران تغییرات اقتصادی در هند آغاز و خط مشی نئولیبرالیسم و اهمیت ابعاد اقتصادی مطرح می­شود. در این دوران تعهد با قدرت­ های بزرگ جایگزین سیاست­ های عدم تعهد می­ شود. امتداد این شرایط باعث می­ شود که در دوران سوم سیاست خارجی هند، از سال 2001 و همزمان با حمله آمریکا به افغانستان، سیاست خارجی هند علاوه بر قدرت اقتصادی، محورهای امنیتی در محیط پیرامونی­ این کشور حائز اهمیت بشود. در چنین شرایطی هند در مسیر تبدیل شدن به یک قدرت هسته ای قرار گرفته و به دنبال آن است تا از طریق عضویت دائم در شورای امنیت به یک قدرت سیاسی برتر با نقش فرامنطقه­ ای و جهانی تبدیل شود. در این شرایط است که آمریکا علی رغم تحریم­ های خود بر علیه آزمایش ­های هسته ای این کشور، تغییر رویکرد داده و در سال 2005 در بیانیه ای مشترک با هند، اعلام کرد که هند به عنوان دولتی مسئول و دارای تکنولوژی هسته ای پیشرفته باید از منافع و مزایای مشابه با دیگر دولت­ های مسئول و دارای تکنولوژی هسته ای برخورد شود. این بیانیه به پیمان هسته ای آمریکا و هند ختم شد که سرآغاز روابط گسترده دو کشور در بخش ­های امنیتی و نظامی و سپس اقتصادی شد. این پیمان هسته ­ای از یک طرف باعث ایجاد توازن قدرت در مقابل چین شده و از طرف دیگر به هند اجازه رسیدن به جایگاه قدرت بزرگ را داده است. هدف آمریکا از پیمان هسته ­ای با این کشور، تبدیل هند به قدرت نظامی منطقه­ ای، برای تحقق بخشیدن به منافع آمریکا در آسیا بوده است. این پیمان با تغییر توازن به نفع هند و جابه جایی نقش هند و پاکستان در سازه ژئوپلیتیکی جنوب آسیا، محور ژئوپلیتیک آمریکا-هند را در مقابل محور ژئوپلیتیک چین-پاکستان قرار داده است.
 
در این دوران که مصادف با دوران کنونی سیاست خارجی هند است، روابط ایران و هند تحث تاثیر مناسبات این کشور با آمریکا قرار می­ گیرد و تا شرایط کنونی ادامه پیدا می ­کند. نمونه­ های این تاثیر گذاری را می­ توان در کارشکنی آمریکا در ساخت خط لوله انتقال گاز ایران به پاکستان و سپس هند-موسوم به خط لوله صلح- مشاهده کرد. تصمیمی که پس از مدتی با حمایت از یک خط لوله دیگر به نام خط لوله "تاپی" جایگزین شد. که البته این خط لوله نیز هم اکنون متوقف شده است. اقدام دیگر آمریکا، فروش نفت به هند، پس از اختلاف ایران و این کشور در پروژه میدان گازی "فرزاد ب" و کاهش خرید نفت از ایران بوده است. در اکتبر سال 2017 اولین محموله نفت آمریکا از بندر تگزاس و لویزیانا  وارد هند شد که به گفته رایان زینک وزیر کشور ایالات متحده، یکی از اهداف این کشور، جایگزین کردن نفت ایالات متحده با نفت ایران و محروم کردن این کشور (به­ بهانه ­های) از توسعه سلاح­ های هسته ­ای و تروریسم است.
 
آمریکا با حدود 42 میلیارد دلار -معادل16 درصد- بزرگترین مقصد محصولات صادراتی هند است و این کشور پس از چین و امارات، با 21.7 میلیارد دلار، سومین واردکننده بزرگ انواع محصولات به هند می­باشد.
 
پس از آمریکا، رابطه با اسرائیل نیز از جمله مسائل چالش برانگیز رابطه ایران و هند می­ باشد. اگرچه هندوستان دو سال پس از اعلام تاسیس رژیم اشغالگر قدس (1950) این رژیم را مورد شناسایی قرار داد اما آغاز روابط رسمی و دیپلماتیک هند و اسرائیل به دوران پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و سقوط نظام دو قطبی برمی­گردد. هم­اکنون در زمینه سیاسی روابط دوستانه میان هند و رژیم صهیونیستی برقرار است و نارندا مودی اولین نخست وزیر هند بوده است که به رژیم صهیونیستی سفر رسمی داشته است. نارندا مودی و به طور کلی ملی گراهای راست­گرا و افراطی هندو، در مقایسه با دیگر طیف­ های سیاسی هند، حس نزدیکی بیشتری با رژیم صهیونیستی دارند.
 
در زمینه اقتصادی نیز هند با سهم 4.3 درصد، ششمین مقصد محصولات صادراتی رژیم صهیونیستی می­باشد و در مقابل؛ هند 2.9 درصد از ارزش واردات محصولات به این رژیم را به خود اختصاص داده است. الماس(35 درصد)، فراورده های پالایشی نفت(30 درصد) و قطعات هواپیما(3.6 درصد) عمده ترین محصولات صادراتی هند به این رژیم و الماس(57 درصد)، کود پتاسیوم (8.9 درصد) و تلفن (5.9 درصد) مهم­ترین محصولات صادراتی رژیم صهیونیستی به هند می­باشد. در کنار این اقلام، هند بزرگترین خریدار تسلیحات رژیم صهیونیستی است  همچنین و درآمد ناشی از توریسم و تامین تجهیزات کشاورزی از جمله منابع اصلی رابطه این کشور با رژیم صهیونیستی می­باشد.
 
علاوه بر آمریکا و اسرائیل، مواضع تقابلی عربستان سعودی نیز در روابط ایران و هند موثر بوده است. در سال 2016 عربستان حدود 20 درصد از نفت وارداتی هند را تامین و در واقع بزرگترین تامین کننده نفت این کشور بوده است. یکی از دلایل اهمیت نفت صادراتی عربستان، وابستگی 9.9 درصدی اقتصاد صادراتی هند به فراورده­های پالایشی نفت می­باشد. در واقع این بخش، بزرگ­ترین محصول صادراتی این کشور است و فراورده­های آن عمدتا به مقصد آمریکا، امارات، هنگ کنگ، چین و انگلستان صادر می­شود. از این رو عربستان به میزان سهم خود در تامین نیاز هند به نفت، از توان تاثیرگذاری بر تصمیمات حوزه ژئواکونومی انرژی این کشور برخوردار است.
 
با وجود تمام این رقابت­ها و کارشکنی­ها، ایران و هندوستان دارای روابط سیاسی و اقتصادی گسترده ای می­باشند. هر دو کشور عضو گروه 77،  گروه 15، جنبش عدم تعهد و سازمان شانگهای(عضویت دائم هند و عضویت ناظر ایران) هستند. این کشور دومین مقصد محصولات صادراتی  و البته دومین مقصد نفت صادراتی ایران است. این کشور مقصد 18 درصد از محصولات صادراتی ایران است و ایران در سال 2016 معادل 5.66 میلیارد دلار به این کشور صادرات داشته است. مهم­ترین محصولات صادراتی ایران به هند شامل 81 درصد نفت خام، 4.1 درصد الکل­ های آسیلیک، 3.9 درصد کودهای نیتروژنی، 2 درصد آمونیاک و... می­شود. هند نیز با سهم 3.13 دلار، چهارمین واردکننده بزرگ کالا به ایران بوده است. عمده­ترین محصولات صادراتی هند به ایران نیز شامل 21 درصد برنج، 4.1 درصد چای، 3 درصد آلومنیوم اُکسید ، 2 درصد موتور سیکلت و... می­شود.
 
در حوزه همکاری­های ژئوپلیتیک نیز همکاری ایران و هند در زمینه توسعه بندر چابهار و کریدور شمال-جنوب بسیار حائز اهمیت می­باشد. بندر چابهار، رکن اصلی روابط دو کشور در حوزه حمل و نقل و تضمین کننده دسترسی هند به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی است. سرمایه گذاری در این بندر، تا حدودی تحت تاثیر سرمایه گذاری چین در بندر گوادر پاکستان و رقابت با هند در این کشور قرار گرفته است.
 
  نتیجه
برخورداری هند از جمعیت فراوان، نرخ رشد اقتصادی نزدیک به 7 درصدی، قدرت هسته ­ای، توان بالای نظامی باعث شده است تا این کشور از توانایی زیادی در روند چندقطبی شدن نظام بین الملل برخوردار شود. این کشور از یک سو از منافع روابط خود با ایران در زمینه­ های انرژی، حمل و نقل و در راستای ایجاد توازن در روابط خود با سایر کشورهای منطقه غرب آسیا استفاده می ­کند و از سوی دیگر ایران نیز، برای حفظ بازار صادراتی نفت خود، برای ایجاد توازن در روابط با چین و پاکستان و اساسا در راستای تنوع بخشی به روابط سیاسی و اقتصادی خود بهره برداری می ­کند. در این میان از نقش قدرت نرم و امکان اثرگذاری مثبت فرهنگ و ادبیات ایران و همچنین از ظرفیت دینی حدود 200 میلیون مسلمان سنی و شیعه این کشور نباید غفلت کرد.
 
 
منابع

احمدی فشارکی، حسن علی(1390)، «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و هند؛ حوزه های تعامل و تقابل»، فصلنامه مطالعات جهان، دوره اول، شماره 2، ص ص 182- 149.
ملکی، عباس، (1393)، «درس هایی که از روابط جدید هند و ایالات متحده می توان آموخت»، فصلنامه راهبرد، سال بیست و سوم، شماره 70، صص 329-338.