وضعیت مواجهه شیعیان عربستان با آل سعود و وهابیت: تعامل، نزاع یا انزوای خود خواسته
علی اکبر فهیمی؛ فارغ التحصیل کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران
عربستان سعودی، کشوری با اکثریت اهل تسنن و با حکومت مبتنی بر آموزههای وهابیت، به نظر می آید مهمترین مرکز تقابل میان شیعیان و اهل تسنن باشد. این مقاله به دنبال آن است نحوه مواجهه گروه های مختلف شیعی با اهل تسنن را در کشور عربستان مورد بررسی قرار دهد.
اشتراک گذاری :
مقدمه
عربستان سعودی، کشوری با اکثریت اهل تسنن و با حکومت مبتنی بر آموزههای وهابیت، به نظر می آید مهمترین مرکز تقابل میان شیعیان و اهل تسنن باشد. این پژوهش به دنبال آن است نحوه مواجهه گروه های مختلف شیعی با اهل تسنن را در کشور عربستان مورد تحقیق قرار دهد. در کشوری چون عربستان سعودی که بنیانهای مشروعیت آن بر پایه اصول وهابیت و اتحاد تاریخی با آن نهفته است، شیعهزدایی و ضدیت با شیعیان، همچون یک اصل بوده و تا به امروز، شاهد تاریخی زیادی در این زمینه به چشم میخورد. شیعهستیزی تا زمانی که وهابیت از ارکان و اجزای اصلی رژیم سعودی باشد، از سوی این رژیم حمایت و بنابر مقتضیات زمان و برآوردهای استراتژیک به کار گرفته خواهد شد. در احکامی که از سوی علمای وهابی تجویز میشود، میدان دادن به شیعیان نوعی فعال حرام تلقی میشود؛ چرا که این نظر وجود دارد که اصلاحات و اعطای آزادیهای بیشتر به اقلیتهای مذهبی باعث میشود تا شیعیان عربستان علیه اهل سنت با کفار متحد شوند.
شیعیان عربستان، اقلیتی مهم و برجسته بهشمار میروند که بیشتر آنان در استان شرقیه که از نظر اقتصادی بزرگترین منطقه نفت خیز عربستان است، زندگی میکنند. شیعیان در عربستان همواره مورد تبعیضهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی قرار گرفته و هویتشان مورد انکار قرار میگیرد و به عنوان اقلیتی کوچک، به هیچ وجه نمیتوانند از نفوذ سیاسی زیادی در این کشور بهرهمند باشند. از اینرو، تبعیضهای مختلف در طول زمان گویای این واقعیت بوده که شیعیان همواره در فشار بوده و نمیتوانند حداقل بسان دیگر شهروندان عربستان از برخی حقوق اولیه خود بهرهمند گردند و فراتر از آن به منصبهای سیاسی، از برخی حقوق اولیه خود بهرهمند گردند و فراتر از آن به منصبهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دست یابند.
آنچه درباره شیعیان عربستان اهمیت دارد، اختلاف عقیدتی شدید با وهابیت است. تقریباً تمامی گروه ها و جریان های فکری حاضر در عربستان (به جز لیبرالها) با شیعیان اختلاف نظرهای شدید و ریش های دارند. شیخ محمد بن عبدالوهاب درباره شیعیان می گوید: «نخستین افرادی که شرک را به امت وارد کردند رافضیها بودند که برای تحقق نیازها و تسکین رنج هایشان به علی]ع[ توسل جستند». وقتی حکومتی با چنین پشتوانه عقیدتی در عربستان مسلط می شود، مشخص است که چه سرنوشتی در انتظار شیعیان است، اما آنچه کار را برای شیعیان دشوارتر می کند، این است که هیچ متحدی علیه حکومت ندارند. در مقاطع مختلف تفکرات مخالف حکومت حاضر نبودند حتی کنار شیعیان بنشینند، چه برسد به آن که همپیمان شوند. شیعیان از ابتدای تأسیس حکومت آلسعود تحت شدیدترین تبعیض های سیاسی، اقتصادی، آموزشی و مذهبی قرار گرفته اند و از بدو تأسیس حکومت سعودی به چشم شهروند درجه دوم به آنها نگریسته شده است. این امر نیز خود باعث شده است که شیعیان به حکومت به چشم دشمن بنگرند.
دیده بان حقوق بشر در گزارش های متعدد اعلام کرده که حکومت عربستان آزادی های شیعیان را زیر پا گذاشته است. شیعیان جایی در سطوح بالای دولت به ویژه در سفارتخانه ها و وزارتخانه ها نداشتند و در نهادهای امنیتی از آنها استخدام به عمل نمی آمد. اما با تأسیس مجلس شورا در سال 1992 یک شیعه توانست وارد یک ارگان حکومتی شود. این شاید اولین حرکت حکومت سعودی در به رسمیت شناختن تلویحی شیعیان بود.
حضور شیعیان در مناطق شرقی عربستان و در همسایگی بحرین، ایران و عراق که اکثریتی شیعه دارند، بر اهمیت استراتژیک آنها افزوده است.
وضعیت مواجهه نیروهای شیعی در عربستان با حکومت آل سعود و وهابیت
در این مقاله تلاش شده است به بررسی رفتار شیعیان در مناطق مختلف عربستان پرداخته شود. تحرکات شیعیان در این کشور دامنه وسیعی را پوشش می دهد از رفتار برخی از شیعیان استان های شرقی (به خصوص شیعیان قطیف) که به اجرای شعائر اهمیت بسیار زیادی می دهند و حتی حاضر نیستند به فتوای امام خمینی(ره) مبنی بر نماز خواندن پشت امام جماعت سنی وهابی عمل کنند که این نشان دهنده مشی سازش ناپذیر آنها است تا اقدامات شیعیان الحساء که مذهب را از امور تجاری، سیاسی و حتی حوزه عمومی جدا می دانند و علمای آنها چندان اصراری به پوشیدن لباس مذهبی و یا گفتن ذکر «أشهد أن علیاً ولی الله» در اذان ندارند.
آنچه در ادامه می آید روشن کننده وضعیت مواجهه نیروهای فعال شیعه در عربستان با حکومت آل سعود و وهابیت است:
1) تعامل
نماینده این الگو از مواجهه حرکت اصلاح اسلامی شیعه در عربستان است. این جریان که ابتدا توسط شیخ حسن الصفار و تحت حمایت آیتالله سید محمد شیرازی تشکیل شد، از عاشورای سال 1979 وارد مقابله عملیاتی با رژیم آل سعود شد و سیاست تقابل را در پیش گرفت.
آنها پس از چند سال مبارزه به این نتیجه رسیدند انقلاب شیعی در عربستان ممکن نیست و الگوگیری از ایران نمی تواند برای شیعیان عربستان مناسب باشد و با تغییر شیوه مبارزه سعی کردند اقدامات اصلاحی انجام دهند. از طرفی آیتالله شیرازی رهبر فکری این گروه الگوی ولایت فقیه را به شکلی که در ایران اجرا می شود، قبول نداشت و به جای آن حکومت شورایی را ترجیح می داد. به همین دلیل با تحول تدریجی از سال 1991 با تغییر نام از سازمان انقلاب اسلامی به حرکت اصلاح اسلامی سعی کردند در چارچوب رژیم، خود را تعریف کنند. به همین دلیل در طرح گفتگوی ملی ملک عبدالله شرکت کردند. بعد از این گفتگوها شرایط شیعیان اندکی بهتر شد و مقامات سعودی به تبعیدیها اجازه بازگشت دادند. این الگوی تعامل باعث شد شیعیان در سال 2005 برای اولین بار در انتخابات شرکت کنند و در مناطق شیعه نشین اکثریت آراء را کسب کنند.
تحول جنبش اصلاحیه به یک جنبش میانه رو پیامدهای مهمی داشت از جمله:
1) نوعی آشتی میان گفتمان های مذهبی و مدرن به وجود آورد و همچنین سعی کرد از ملاحظات اقتصادی حقوق بشری غربی در راستای منافع خود بهره ببرد.
2) باعث شد در جریان جنگ خلیج فارس در سال 1991 در مقابل فرمان جهاد صدام مقابل نیروهای حاضر در عربستان سعودی بایستد و با هدف دفاع از استقلال عربستان راه تعامل را با رژیم سعودی باز کند.
3) حدود 60 درصد اعضای این جنبش، تحصیلکردگان غرب بودند. این باعث در پیش گرفتن فرهنگی لیبرال در مبارزه میشد که مورد تأیید آمریکا و انگلیس نیز بود. به همین دلیل، سعی دارند از طریق فشار دولت های غربی بر رژیم سعودی امتیاز کسب کنند.
4) جنبش اصلاحیها نگرش جهانگرای خود را به نفع بومی گرایی کنار گذاشتند. پیش از تحول، آنها بحث های مربوط به دولت- ملت را ردّ می کردند و در عوض خواستار همگرایی امت بزرگ اسلامی بودند، اما با تحول صورت گرفته توجه آنها به ناسیونالیسم و سرزمین گرایی جلب شد.
در حال حاضر جنبش اصلاحیه خود را در غالب یک نیروی ملی معرفی می کند. این را می توان با ملاحظه خواسته های این جنبش یعنی قانون اساسی، مجلس انتخابی، تمرکز زدایی از قدرت و حمایت از مطبوعات آزاد مشاهده کرد. پشتیبانی آنها از دموکراسی در عربستان بر سه مبنا قرار دارد: یکی آزادی بیان، دیگری برابری در فرصت های شغلی, خدمات و تحصیلات و در نهایت تکثر مذهبی و تحقق حقوق مذهبی شیعیان.
دفاع جنبش اصلاحیه از دموکراسی، مبتنی بر دیدگاه های خودشان از دموکراسی است، نه اصول اساسی نظام سیاسی در یک حکومت اسلامی. انتخاب دموکراسی به وسیله اصلاحیه یک ضرورت بود تا اینکه یک انتخاب آزاد باشد؛ چراکه دموکراسی به نفع اقلیت شیعه تمام می شود.
جنبش اصلاحی در حال حاضر تحت تأثیر تفکرات شیخ محمد مهدی شمس الدین، راشد الغنوشی و حسن الترابی قرار دارد. از طرفی خواست و ارادۀ اکثریت شیعیان را به کار درون سیستم و وفاداری به آل سعود سوق داده است؛ زیرا رهبران این جنبش به این نتیجه رسیده اند که امنیت آنها به مقدار زیادی وابسته به باقی ماندن رژیم آل سعود است و تنها این حکومت است که می تواند با وساطت میان گروه های رقیب، خواست شیعیان را تأمین کند و همچنین برابر گروه های افراطی بایستد.
2) نزاع
الگوی نزاع از مدتها پیش در عربستان الگوی قالب در برخورد میان شیعیان و اهل سنت بوده است. در مقاطعی به خصوص در آغاز قدرتگیری آل سعود این الگو، الگوی مسلط بر رفتار شیعیان بوده است. الگوی تقابل یا نزاع شاید طبیعیترین واکنش شیعیان به رفتارهای ضد شیعی و لجوجانه آل سعود و پیروان وهابیت در کشور عربستان باشد. در چنین فضایی از تبعیض و سرکوب؛ شیعیان در پاسخ به محدودیتهای موجود، در مقاطعی سعی نمودند تا با تأسیس جنبشهای انقلابی و راهکار مسلحانه، هویت شیعی را زنده نمایند.
حزب الله عربستان یکی از نمایندگان اصلی الگوی مواجهه است. این گروه که در سال 1987 تشکیل شد، حرکت اصلاح اسلامی را به سازشکاری متهم می کنند. رهبران این گروه اکثراً یا به زندان افتادها ند، یا در خارج از عربستان فعالیت می کنند. به همین دلیل کار زیادی از پیش نبرده اند. در اکتبر 1993 با توافقی که بین جنبش اصلاحیه و دولت سعودی حاصل شد، برخی از زندانیان حزبالله آزاد شدند و به اعضای تبعیدی هم اجازه بازگشت داده شد.
باورهای اصلی حزب الله عبارتند از:
1) حکومت سعودی نماینده همه جمعیت عربستان نیست.
2) این حکومت واجد شرایط حکومت در کشور نیست.
3) دولت سعودی فاسد و دروغگوست.
4) کل عربستان باید با یکدیگر علیه رژیم فعالیت کنند.
البته این گروه بیشتر مخالفان سیاسی آل سعود هستند تا مخالفان اهل سنت. به همین دلیل با این که این گروه مهمترین دسته از تقابل جویان با آل سعود به شمار میروند اما حاضرند در براندازی آل سعود با دیگر گروه های اهل سنت همکاری کنند. از طرفی چون این گروه خود را پیرو رهبران جمهوری اسلامی میدانند به نظر می شرسد در صورت فراهم شدن زمینه ها به الگوی تقریب مذاهب پایبند باشند.
رهبر حزبالله در حال حاضر احمد المغسل است که از سال 2015 توسط نیروهای سعودی در لبنان بازداشت شده و اکنون در زندان است و حزب الله نیز به عنوان گروهی تروریستی اعلام شده است. محمد الناصر، علی الحوری و محمد الیعقوب از دیگر اعضای برجسته حزب الله هستند.
3) انزوا
1-3) گروه های محافظه کار (سنت گرایان)
این گروه در اعتراض به فعالیت های ابتدائی شیخ حسنالصفار و سازمان انقلاب اسلامی اعلام موجودیت کرد. شیخ نمر از روحانیون منسوب به این گروه بود. اعتقاد اصلی آنها این است که شیعیان فقط باید بر امور جامعه شیعه متمرکز باشند. اکثر اعضای این گروه وابسته به خاندانهای ثروتمند و یا علمای شیعه عربستان هستند. به همین دلیل از دهه های پیشین رویکرد مبارزه برای احقاق حقوق خود را در چارچوب قوانین حکومت محصور کردند؛ گرچه به نظر میرسد با روی کار آمدن ملک سلمان مقداری از این رویکرد فاصله گرفتهاند و حداقل میتوان بخشی از این گروه را نزدیک به رویکرد تقابل دسته بندی کرد؛ این را میتوان در صحبت های منجر به اعدام شیخ نمر مشاهده کرد. شیخ نمر در دادخواست دفاع خود چنین بیان می کند:
"اندیشه ی شیعی اندیشه ای پس زننده است؛ یعنی بیداد و ستم و سرکوب را پس میزند، اما در عین حال بهترین همزیستی را با همه ی ادیان، مذاهب، نظام ها و جوامع دارد، چرا که در پی اصلاح گری، مسالمت، همدلی جمعی است. حتی اگر بیداد و ستم به بهای تضییع حقوقش تمام شود، زیرا این اندیشه آشوب و خشونت و جنگ طلبی و تنش را پس می زند." سپس در 25 بند خواسته های خود از دولت سعودی را بیان می کند. مهمترین این خواسته ها به شرح زیر است:
پذیرش قانونی مذهب تشیع، احترام به حق پیروی از آن و لغو قوانینی که حق شیعیان را تضییع می کند، تدوین دروس دینی بر پایه تقریب، تدریس متون دینی تشیع در قطیف و مناطق دارای اکثریت شیعی، ساخت زیارتگاه متناسب با شأن ائمه در بقیع، استقلال دادگاه های شرعی شیعه، صدور مجوز تشکیل شورای فقهای اهل بیت، صدور مجوز ساخت مساجد و حسینیه ها، آزاد گذاشتن مردم در برگزاری شعائر دینی.
2-3) اسماعیلی ها
اسماعیلی ها برخلاف دیگر شیعیان براساس معیارهای قبیله ای سازمان یافته اند. آنها به عنوان یک فرقه خاص و اسرارآمیز موفق شدند تا خود را با نظام سعودی تطبیق دهند، بدون آن که هویت قومی و مذهبی خود را ترک کنند. در نتیجه، مبارزات و فعالیت های تبلیغاتی مداوم وهابیون تأثیر چندانی بر عملکرد اسماعیلیها نداشته است.
آینده مواجهه شیعیان و وهابیت
در مورد آینده مواجهه شیعیان و وهابیت پنج سناریو محتمل به نظر می رسد:
1) گروه های شیعی با خارج شدن از انزوابه دو گروه عمده تبدیل خواهند شد: مقابله جویان و مصالحهجویان.
2)گروه های منازعه جو تحت فشار حکومت و دستگاه وهابیت به انزوا خود خواسته خواهند رفت و شیعیان عربستان به دو گروه انزوا طلب و مصالحه جو تقسیم می شوند.
3) وهابیت باب هر گونه مصالحه را خواهد بست و شیعیان ناچار خواهند بود یا راهبرد انزوا را در پیش بگیرند و یا بر علیه حکومت آل سعود به پا خیزند.
4) روند فعلی در سالیان آتی ادامه داشته باشد و شیعیان کماکان در سه دسته مصالحه جو، منازعه جو و انزوا طلب فعالیت کنند.
5) شیعیان وحدت رویه در پیش خواهند گرفت و با استراتژی واحد به مقابله یا مصالحه با وهابیت و آلسعود روی خواهند آورد.
پیشران ها و موانع
الف) رفتارهای تند آل سعود با گروه های غیر منازعه جو باعث حرکت این گروه ها به سمت تنازع خواهند شد. نمونه این رفتار در برخورد با شیخ نمر قابل مشاهده است.
ب) شیعیان توانسته اند در دهه های گذشته به کمک روش های مصالحهجویانه با آل سعود امتیازاتی هر چند محدود به دست بیاورند. به همین دلیل ممکن است ترغیب شوند با این روش هم هزینه ها را کم کنند و هم امتیازاتی به دست بیاورند.
ج) تحرکات یمن و بحرین می تواند باعث تحریک شیعیان بر علیه حاکمیت آل سعود شود پس نتایج تحرکات بحرین و جنگ یمن بر آینده مواجهه شیعیان با دستگاه وهابیت تأثیرگذار است.
د) روند اصلاحات در عربستان که به دلیل فشارها و خوشامد غرب صورت میگیرد راه را برای فعالیت های صلح جویانه شیعیان باز میکند. در این شرایط گروه های مصالحه جو قدرت مانور بیشتری را در میان گروههای مختلف شیعی به دست خواهند آورد.
منابع
ابراهیم، فؤاد (1386). شیعیان عربستان. ترجمه سلیمه دارمی و فیروزه میر رضوی. تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بینالمللی ابرار معاصر.
ابراهیم، فؤاد (1387). شیعیان در جهان عرب مدرن(1)، ترجمۀ رضا سیمبر. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
فوزی، یحیی و عباس هاشمی.(1393). جنبش های اسلامگرای معاصر: بررسی منطقه ای. تهران: پژوهشگاه امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی.
النمر، نمر باقر (2016). دادخواست عزت و کرامت. مؤسسه شهید آیت الله نمر.
دیده بان حقوق بشر، http://www.hrw.org/wr2k1/middleeast/saudi
شیعه نیوز، http://www.shia-news.com/fa/news/69012