گروه موسوم به «دولت اسلامی عراق و شام» که با نام اختصاری به داعش مشهور است، گروه شورشی و تروریستی فعال است که در عراق و سوریه حضور فعالیت دارد و توانسته است بخش های بزرگی از شمال سوریه و عراق را به تصرف خود درآورد. این گروه به رهبری «ابوبکر البغدادی» از جهادگرایان سلفی جدا شده است که از شبکه القاعده تأسیس شده و با دولت های عراق و سوریه و دیگر شورشی های مخالف سوریه وارد جنگ شده است. فعالیت نظامی داعش نخست در سوریه آغاز شد. داعش که از گروه های تندرو جدا شده بود موفق شد بخش هایی از شمال سوریه را تصرف و تقریباً سراسر استان رقه را تصرف کند. سپس همزمان با اقدام نظامی در سوریه به عراق حمله کرد و موفق شد رمادی و فلوجه مرکز استان الانبار را در عراق به تصرف خود درآورد. داعش نه تنها یک گروه تروریستی محسوب می شود، بلکه یک سازمان سیاسی ـ نظامی است که با ارائه یک تفسیر افراطی از اسلام، سعی دارد جهان بینی و اندیشه افراط گرایانه خود را به صورت یکسان و با اعمال زور و خشونت بر مسلمانان و غیرمسلمانان تحمیل کند و مرزهای مورد ادعای خود را گسترش دهد.

 

گروه تروریستی داعش در ابتدا از قلب گروه «توحید و جهاد» بیرون آمد. نهضتی مقاومتی که در سال 2003 و با هدف مقابله با تهاجم آمریکا علیه عراق پایه گذاری شده بود و به «القاعده عراق» معروف بود. در ادامه، داعش را باید در امتداد «دولت اسلامی در عراق» دانست که «حامد داود الزاوی» معروف به «ابو عمر الهاشمی الحسینی البغدادی»، آن را در 15 اکتبر 2006 تأسیس کرد. یک ماه بعد از مرگ ابوعمر البغدادی، در 19 آوریل 2010، در یک عملیات نظامی، با «ابراهیم عواد ابراهیم السامرایی» معروف به «ابوبکر البغدادی» به عنوان امیر سازمان دولت اسلامی در عراق بیعت شد. در تبلیغات داعش از وی به  «ابوبکر الحسینی القرشی البغدادی» نام برده می شود تا یادآور حدیث معروف «خلفاء امتی اثناعشر کلهم من القریش» باشد.

 

البغدادی ابتدا تصمیم به فرستادن گروهی از مبلغان به سوریه کرد. این گروه تأثیر بسزایی در شورآفرینی و احیای روحیه نبرد بر ضد حکومت سوریه داشتند و اولین هسته های مخفی در حمایت از دولت اسلامی عراق را تشکیل دادند. عناصر دولت اسلامی عراق نبرد در برابر ارتش سوریه را آغاز کردند و حضور نظامی این گروه در شرق سوریه (که شبیه موصل و تکریت در غرب عراق است) ادامه یافت. با گذشت زمان، حضور عناصر تروریستی و عناصر دولت اسلامی عراق، عاملی برای ضعف ارتش سوریه شد. در آغاز 2012 زمانی که جدایی گروه های معارض از دولت سوریه گسترش یافت، گروه «جبهه النصره» به رهبری «ابومحمد الجولانی» تمرد خود را از القاعده به رهبری «ایمن الظواهری» اعلام کرد و همین امر باعث شد تا البغدادی در 8 آوریل 2013 تشکیل «اتحاد دولت اسلامی عراق و شام» را اعلام کند. از آن زمان، داعش و پیروانش بیعت با البغدادی را بر هر کسی که بر ضد نظام سوریه اسلحه به دست گرفته، واجب شمردند. با گسترش پهنه نفوذ داعش در سوریه و سیطره آن بر بسیاری از منابع مالی همچون چاه ها و پالایشگاه های نفت که از آن ها برای تأسیس دولت و تأمین بودجه استفاده می کند، داعش به سوی عراق رهسپار شد و در جنگی تمام عیار استان نینوا (دومین استان عراق) را اشغال کرد و بر بسیاری از اموال بانک ها استیلا یافت. به علاوه با گروگان گرفتن غربی ها، پولی به عنوان فدیه طلب می کند و از تجار جزیه دریافت می کند. سپس داعش در 29 ژوئن 2014 رسماً «دولت خلافت اسلامی» را اعلام کرد.

 

جدول زیر تاریخچه تحول اسامی داعش را بدین گونه نمایش می دهد:
 

نام گروه	سال‌های مورد استفاده
جماعت التوحید و الجهاد (JTWS)	1999-2004
القاعده عراق (AQI)	2004- 2006
مجلس شورای مجاهدین (MSM)	2006
دولت اسلامی عراق (ISI)	2006-2013
دولت اسلامی عراق و شام (ISIS)	2013- تاکنون

 

بنابراین، با وجود آنکه داعش ریشه در القاعده داشته است اما در اثر تحولات از آن جدا شد تا جایی که در دوم فوریه 2014، ایمن الظواهری رهبر القاعده طی بیانیه ای به طور رسمی از آن سلب وابستگی کرد و گفت این گروه عضو القاعده نیست.  و این سازمان هیچ مسئولیتی در قبال اقدامات این گروه بر عهده نمی گیرد. همچنین داعش در شمال لبنان توسط «ابوسیاف الانصاری» هدایت می شود که در حال انجام عملیات و نفوذ در لبنان هستند. رشد تکثر مذهبی در لبنان  باعث گردیده تا یک جنگ مذهبی میان گروه ها وقبایل مختلف لبنان رخ دهد که عمده تلفات این جنگ ها غیرنظامیان هستند.

 

 مرکز مطالعات «سوفان گروپ» در نیویورک آمریکا گزارشی منتشر کرد که نتیجه آمارهای سازمان های اطلاعاتی کشورها است. این گزارش تعداد افراد با ملیت های گوناگون در گروه تروریستی داعش را اعلام می کند. بر اساس این گزارش در میان کشورهای عربی، عربستان سعودی و تونس با بیش از 2500 و 3000 هزار نفر، بیشتری سهم را در بدنه تروریست های داعش دارند. این آمار ترکیبی از تروریست های داعشی فعال در جنگ داخلی سوریه در چند سال گذشته و نیز تروریست های فعال این گروه در عراق را نشان می دهد. بر اساس گزارش سوفان گروپ، شاکله اصلی تروریست های فعال گروه داعش، از کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا تشکیل می شود. در میان کشورهای عربی مغرب با 500 نفر و الجزایر با 200 نفر در رده های بعدی قرار دارند. و از ترکیه نیز 400 نفر در جمع این گروه فعال هستند.

 

به گزارش سوفان گروپ، داعش تا ژوئن2014، با جذب نیرو از بیش از 81 کشور جهان بزرگترین و پیشرفته ترین شبکه تروریستی در تاریخ بشریت را ایجاد نموده است. اما بسیاری نیز، از دیگر کشورهای جهان از جمله کشورهای اروپایی و آمریکایی به این گروه پیوسته اند. از میان کشورهای اروپایی نیز 700 نفر از فرانسه، 800 نفر از روسیه و 400 نفر از شهروندان انگلیسی در بین تروریست های گروه داعش در عراق و سوریه هستند. طبق این گزارش، آمار حضور شهروندان از دیگر کشورهای جهان به شرح زیر است: بلژیک 280 نفر، استرالیا 150 نفر، کوزوو 120 نفر، هلند 120 نفر، دانمارک 100 نفر، آلمان 70 نفر، آمریکا 70 نفر، اسپانیا 51 نفر، نرروژ 50 نفر و کانادا، فنلاند، ایرلند و سوئد هرکدام به طور مساوی 30 نفر. طبق این گزارش از میان تروریست هایی که از کشورهای اروپایی به داعش پیوسته اند تنها 6 درصد از آن ها بعداً مسلمان شدند و 94 درصد از آنان مسلمان بوده اند. و بیشتر از نسل اول، دوم و یا سوم به کشورهای اروپایی هستند. سوفان گروپ در گزارش خود تأکید می کند که جنگ داخلی سوریه رکورد قبلی افغانستان در ورود جنگجویان از خارج را شکسته است و در سه سال گذشته بیش از 12هزار تروریست خارجی برای جنگ با ارتش سوریه وارد این کشور شده اند؛ این در حالی است که آمار ورود نیروهای خارجی به افغانستان در دوره اشغال این کشور توسط ارتش سرخ شوروی 10 هزار نفر بوده است.

 

  البته این آمار و میزان گرایش و جذب نیروهای خارجی به داعش به طور مداوم در حال تغییر است. مطابق با آماری که «سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا»،(سیا)، در فوریه 2015 منتشر کرد: 20 هزار نفر از 90 کشور دنیا به داعش پیوسته اند که از جمله آن ها 3 هزار و 400 نفر از کشورهای غربی هستند که بیش از 150 نفر از آن ها از آمریکا می باشند. از طرفی «شورای امنیت سازمان ملل» در گزارش خود در خردادماه سال گذشته، اعلام کرد: بیش از 25 هزار تروریست خارجی از بیش از 100 کشور به سوریه، عراق،افغانستان، یمن و لیبی رفته اند. طبق این آمار، از نیمه 2014 میلادی تا مارس 2015، نزدیک به 70 درصد افزایش در تعداد تروریست خارجی در سطح جهانی شاهد بوده ایم. بنابراین می توان گفت که فرماندهان و مدیران دوران بعث و چهره‌های نزدیک به صدام، نظامیان بریده از ارتش سوریه و عراق، جنگجویانی از اروپا، چچن، بوسنی، شرق ترکستان، لیبی، افغانستان و چندین کشور دیگر، افرادی هستند که حاضر بودند به عنوان نیروهای تحت امر بغدادی، به داعش بپیوندند.

 

علاوه بر سربازان و جنگجویانی که آمادگی خود جهت جنگیدن برای داعش را نشان می دهند، داعش از فرماندهان و سرکردگانی برخوردار است که رهبری بخش های مختلف سازمان داعش را برعهده داشتند که مهمترین سرکرده داعش ابراهیم عواد ابراهیم البدری السامرایی معروف به ابو دعا و ابو عواد یا ابوبکر البغدادی است که میان الرقه سوریه و استان‌های مرزی میان عراق و سوریه در روستای العکیدات جابجا می‌شد. فاضل احمد عبدالله الحیالی هماهنگ‌کننده امور امارت عراق معروف به ابو معتز یا ابو مسلم الترکمانی العفری است که در نینوا و بر نبردهای موصل نظارت داشت.

 

عدنان اسماعیل نجم البیلاوی معروف به ابو عبدالرحمن یا ابو اسامه، سروانی در ارتش رژیم صدام است که در موصل در منطقه المزرعه کشته و سبب شد که نام عملیات حمله به موصل "انتقام بیلاوی" نام بگیرد. چهارمین سرکرده داعش، والی الانبار و عضو شورای نظامی داعش به نام عدنان لطیف حمدی السویداوی معروف به ابو مهند السویداوی یا ابو عبد السلام و سرهنگ ارتش رژیم صدام است. پنجمین سرکرده داعش والی استان‌های جنوب فرات مرکزی به نام احمد محسن خلف الجحیشی معروف به ابو فاطمه می باشد. ششمین سرکرده، "موفق مصطفی محمد الکرموش" مسئول مالی امارت عراق معروف به ابو صلاح نام دارد. هفتمین سرکرده محمد حمید الدلیمی معروف به ابوهاجر العسافی هماهنگ‌کننده امور پستی میان استان‌هاست که میان استان‌های عراق جابجا می‌شود.

 

سرکرده هشتم داعش مسئول هماهنگ‌کننده امور بیوه زنان،خانواده کشته‌شدگان و اسیران این گروهک به نام عوف عبدالرحمن العفری معروف ابوسجی است.

 

نهمین سرکرده مسئول ویژه امور پستی و مسول خزائن به نام فارس ریاض النعیمی معروف به ابو شیماء است.
 

دهمین سرکرده مسئول امور مواد منفجره و بمبگذاری به نام خیری عبد محمود الطائی معروف به ابو کفاح است.

 

سرکرده های بعدی این گروهک شوکت حازم کلاش الفرحات معروف به ابو عبدالقادر مسئول روابط عمومی، عبدالله احمد المشهدانی معروف به ابو قاسم مسئول مهاجران عربی و انتقال عوامل انتحاری، بشار اسماعیل الحمدانی مسئول امور اسرای در زندان ها و معروف به ابو محمد، عبد الواحد خضیر احمد مسئول امنیتی معروف به ابو لوی یا ابو علی، نعمه عبد نایف الجبوری والی کرکوک و معروف به ابو فاطمه هستند.

 

شانزدهمین سرکرده رضوان طالب حسین اسماعیل الحمدونی معروف به ابو جرناس والی استان های مرزی و به دنبال آن وسام عبد زید الزبیدی معروف به ابو نبیل والی صلاح الدین و هیجدهمین سرکرده احمد عبدالقادر الجزاع معروف به ابو میسره یا ابو عبدالحمید است.

 

داعش علاوه بر بعد میدانی و اعمال وحشیانه و خشونت آمیز در بعد فرهنگی و ایدئولوژیکی نیز مورد توجه بوده و ارتباط فکری و ریشه ای آن با وهابیت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. به طوری که می توان وهابیت را مادر جریان های نوسلفی گری محسوب کرد. تفکرات آن ها توأم با خشونت، جزمیت و قشری گری دینی است. بنابراین فهم داعش بدون شناخت وهابیت و پیشینه آن امکان پذیر نیست و از نظر ایدئولوژیکی و ریشه های فکری نمی توان داعش را از وهابیت جدا کرد. در واقع اقدامات این گروه از تفکرات محمدبن عبدالوهاب بنیان گذار فرقه وهابیت می باشد. آنچه در مورد محورهای ایدئولوژی داعش می توان بیان نمود که از سخنرانی ها و اعلامیه ها و عملکرد این گروه منتج می گردد؛ تأکید بر احیای خلافت، تکفیر و جهاد می باشد. که برنامه های ایدئولوژیکی و فرهنگی خود را از طریق شورای رسانه ای تحت ریاست ابوالاثیر عمرو العبسی تبلیغ می کنند که از طریق ارگان های رسانه ای اصلی خود مانند اطلاع رسانی الکترونيکی و اداره پايگاه های اينترنتی موسوم به جهادی و نیز تلویزیون موسوم به الحیات این کار صورت می پذیرفت.

 

 

منابع:

حاتمی، محمدرضا (1394) شکل گیری داعش در کانون پویش جهانی شدن،فصلنامه مطالعات روابط بین الملل، شماره 30.

کسرایی، محمدسالار و داوری مقدم، سعید (13949) برآمدن داعش در خاورمیانه: تحلیل جامعه شناختی، فصلنامه روابط خارجی، شماره اول.

میراحمدی، منصور و ولدبیگی، علی اکبر (1393)، جریان های سلفی، از انقیاد تا افراط گرایی، جستارهای سیاسی معاصر، شماره دوم.

نظری، علی اشرف و السمیری، عبدالعظیم (1394)، بازخوانی دولت اسلامی در عراق و شام (داعش)، علوم سیاسی، شماره 68.