اینک در شهادت امیر تقوا، جواد اهل بیت(ع)، گلچینی از مصیبت ها اشک را مهمان دل های بی قرار می کند. جگری که از رخنه زهر آتش گرفته و غربتی که در هم خانگی با قاتل تجلی یافته و عطش جان گداز که در جان سوزیِ زهر و نبودنِ جرعه ای آب هویدا شده است.
در تقویم روزهای سال، ذیقعده یازدهمین ماه قمری است. در این ماه شادی و غم به هم آمیخته، آغازی همراه با سرور و سرود، و پایانی همراه با اندوه دارد. این ماه را می توان ماه امام هشتم علیه السلام نامید؛ چراکه در ابتدای آن ولادت خواهر گرامی ایشان حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و در یازدهم این ماه ولادت خود آن حضرت واقع شده است. زیارت مخصوص آن امام همام نیز در ۲۳ این ماه توصیه شده (۱) و در پایان این ماه شهادت فرزند گرامی امام هشتم علیه السلام ، حضرت امام جواد علیه السلام ، رخ داده است. شهادت آن روح بزرگ الهی را به پیروان راستین اهل بیت تسلیت می‌گوییم.
ولادت هشتمین امام معصوم علیهم السلام در انتظار پسر و شیعیان در تب و تاب رؤیت جمال جوادالائمه علیه السلام بودند. حدود چهل و هفتمین بهار عمر امام رضا علیه السلام سپری می شد، اما هنوز شمع فرزندی کاشانه پر فروغش را فروزان نساخته بود. تا آن که در رجب سال ۱۹۵ هجري (۲) شهر مدینه و خانه امام به نور جمال امام جواد روشن شد. (۳) ولادت آن امام به تمامی شایعات درباره بی فرزند ماندن امام رضا علیه السلام پایان بخشید و دلهره و اضطراب مربوط به تداوم نسل امامت را از دل شیعیان زدود.
امام جواد عليه السلام در سایه مراقبت های پدری معصوم و دامن تربیت مادری پرفضیلت و با تقوا به نام «سبیکه» یا «خیزران مصری» پرورش یافت تا آماده پذیرش و ادای مسؤلیت بزرگ الهی گردید.
نام و القاب نهمین ستاره برج امامت و یازدهمین کوکب درخشنده عصمت و طهارت که نخستین و آخرین فرزند پیشوای هشتم، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام بود، «محمد» نام یافت تا تجدید کننده خاطرات و مجاهدات نیای بزرگوارش، پیامبر عالیقدر اسلام باشد. بعدها بر اثر زهد و تقوایی که از او مشاهده شد به لقب «تقی» موسوم گردید و در بخشندگی و سخاوتی که در راه خدا داشت به لقب «جواد» نیز معروف شد. (۴) از دیگر القاب آن امام می توان از زکی، مرتضی، مختار، و متّقی نام برد. (۵)
تقی «تقی» از القاب معروف امام جواد عليه السلام است. این لقب از واژه تقوا به معنای خود نگهداری و پرهیز و پروا از گناه آمده است. وجود پرفیض امام علیه السلام منبع تقوا و پرهیزگاری و آمرزنده راه کمال پارسایی بود و بر این امر دوست و دشمن اتفاق نظر داشتند. (۶) اختصاص این لقب به دلیل جلوه و ظهور خاصی است که تقوای الهی امام همام، در اجتماع آن روز داشت و جهانی از پاکي و عفاف و تقوا را فرا راه دیدگان مردم قرار داده بود؛ وگرنه تمامی امامان از صفت تقوا و عصمت الهی برخوردارند چنان که همه آنان سجّاد، باقر (شکافنده های علم)، صادق، کاظم (فرو برنده خشم) و زین العابدین هستند.
جواد امام نهم را با نام «جواد» می شناسند. این لقب از واژه «جود» گرفته شده است و به معنای بخشنده و ایثار کننده در راه خدا و خلق آمده است. امام جواد علیه السلام دست بخشنده و بصیرت کامل در راه شناسایی نیازمندان داشت و مردم از عطایا و عنایات و مهر و محبت های او بهره ها می جستند. در این باره علی بن عیسی صاحب کتاب کشف الغُمّة چنین می گوید: «امام جواد علیه السلام سرور بخشندگان و مصداق بخشندگی و کرامت بود؛ چون احسان و کرامت از سجایا و خصایص ذاتی و طبایع ملکوتی ائمه طاهرین علیه السلام بوده است و هم آنانند که دریای فضل و کرم الهی می‌باشند...». (۷)
نخستین امام خردسال دوران زندگانی امام جواد علیه السلام از بُرهه های حساس در تاریخ پر فراز و نشیب شیعه است. شیعیان پس از روزگاری دشوار، مسیر پرتلاطم جریان های فکری و عقیدتی قرار داشتند و در برابر هجوم ظالمانه دشمنان پایداری می کردند. پس از شهادت امام رضا علیه السلام، از آن جا که اراده الهی بر آن بود که رشته امامت نگسلد، حضرت امام جواد علیه السلام در خردسالی و از هفت یا هشت سالگی زمام قافله امت را به دست گرفت. امام جواد نخستین امام شیعه است که در خردسالی به امامت رسیده این مسئله طعن و مخالفت دشمنان را برانگیخت تا آن جا که به حیرت و حتی سرگردانی برخی از شیعیان نیز انجامید. اما با آشکار شدن جلوه های الهی امامت آن امام، اندک اندک ابرهای تیره تردید کنار رفت و حقانیت خورشید امامت ایشان آشکارا رخ نمود. (۸)
اعجازی نو موهبت رسالت و وصایت پیامبران الهی و امامان معصوم همواره از شکوهمندترین مسائل نظام آفرینش بوده است. زندگی پر رمز و راز رسولان و ائمه الهی در عصر خویش شگفتی های بسیار به همراه داشته و از اعجاز و الطاف الهی سرشار بوده است. در این میان، امامت امام جواد علیه السلام در خردسالی، آغازی اعجازی نو در تاریخ پرافتخار زندگانی آن امامان الهی است و جلوه ای دیگر از شکوه بی کران تمام بلند آن ائمه هدی را آشکار می کند.
زمینه سازی برای امامت از آن جا که امامت حضرت جواد علیه السلام در خردسالی امری شگرف و بی سابقه بود، امامان پیش از ایشان، چنین پیش آمدی را تبیين و مردمان را بر وقوع آن آگاه کرده بودند. در این باره یکی از یاران امام رضا علیه السلام می گوید: در خراسان در محضر امام رضا عليه السلام بودیم. یکی از حاضران به امام گفت: سرور من، اگر (خدای نخواسته) پیش آمدی رخ دهد، به چه کسی مراجعه کنیم؟ امام فرمود: «به فرزندم ابوجعفر». در این هنگام آن شخص سن حضرت جواد علیه السلام را کم شمرد. امام رضا علیه السلام فرمودند: «خداوند عیسی بن مریم را در سنی کم تر از سن ابوجعفر، رسول و پیامبر و صاحب شریعت تازه قرار داد». (۹)
زدودن یک تردید از آنجا که امام جواد علیه السلام نخستین امامی بود که در کودکی به منصب امامت رسید، طبعا اولین پرسشی که در هنگام مطالعه زندگی آن حضرت به نظر می رسد آن است که چگونه یک نوجوان می تواند مسئولیت حساس و سنگین پیشوایی مسلمانان را بر عهده بگیرد. در پاسخ این سؤال باید گفت: اگرچه دوران شکوفایی عقل و جسم انسان حد و مرز خاصی دارد که با رسیدن آن زمان، جسم و روان به حد کمال می رسند، ولی چه مانعی دارد که خداوند حکیم برای مصالحی این دوران را برای بعضی از بندگان خاص خود کوتاه سازد و در سال های کمتری خلاصه کند؟ در تاریخ بشر نیز همواره انسان‌هایی بوده اند که در پرتو لطف و عنایت خاصی که از سوی خالق جهان به آنان شده، در کودکی به مقام پیشوایی و رهبری امتی نائل شده اند. در قرآن کریم داستان اعطای رسالت به حضرت یحیی علیه السلام در کودکی (۱۰) و سخن گفتن حضرت عیسی (۱۱) در گاهواره شاهدی بر این معناست. (۱۲)
مناظرات امام جواد (ع) عهده داری رهبری در خردسالی، نخستین بار درباره امام جواد علیه السلام تحقق یافت. سن کم آن حضرت حتی عده ای از شیعیان را درباره مسئله امامت به تردید انداخته بود. این امر از یک سو و رواج و رونق بسیاری از مکتب های فکری که حمایت مادی و معنوی حکومت وقت را نیز به همراه داشتند و با عقل ظاهر بین آنان توجیه شدنی نبود. از سوی دیگر باعث شد که پیوسته سؤالات سخت و پیچیده از محضر امام جواد علیه السلام مطرح شود و آن حضرت را در میدان مناظرات علمی با بزرگان و دانایان بیازماید؛ امّا امام جواد عليه السلام در پرتو علم امامت در همه این بحث ها و مناظرات علمی با پاسخ‌های قاطع و روشنگر، هر گونه شک و تردید را در مورد پیشوایی خود از بین می برد و امامت خود و نیز اصل امامت را تثبیت می نمود. به همین دلیل بعد از او دوران امامت حضرت هادی (که او نیز در کودکی به امامت رسید) این موضوع مشکلی ایجاد نگرد؛ زیرا برای همه روشن شده بود که خردسالی مدخلیتی در برخوداری از این منصب خدایی ندارد. (۱۳)
شخصیت امام جواد علیه السلام از دیدگاه دانشمندان سخنان و مناظرات امام جواد علیه السلام و حلّ مشکلات بزرگ علمی و فقهی توسط آن حضرت، تحسین و اعجاب دانشمندان و پژوهشگران اسلامی اعم از شیعه و سنی، را برانگیخته و آنان را به تعظیم در برابر عظمت علمی و امام وا داشته بود. به عنوان نمونه سِبط ابن جوزی درباره مقام بلند امام چنین گفته است: «او در علم و تقوا و زهد و بخشش بر روش پدرش بود». (۱۴) ابن حجر هیثمی درباره ایشان می نویسد: «مأمون او را به دامادی انتخاب کرد؛ زیرا با وجود کمی سن، از نظر علم و آگاهی و حلم، بر همه دانشمندان برتری داشت». (۱۵)
شیخ مفید و فتّال نیشابوری که از بزرگان شیعه هستند از آن حضرت چنین یاد می کنند: «مأمون شیفته او شد؛ زیرا می دید که با وجود کمیِ سال از نظر علم و حکمت و ادب و کمالِ عقلی، به چنان رتبه والایی رسیده که هیچ یک از بزرگان علمی آن روزگار بدان پایه نرسیده اند.» (۱۶)(۱۷)
شهادت امام مرگ مأمون به سال ۲۱۸ ق بود و پس از او برادرش معتصم عباسی جای او را گرفت. در سال ۲۲۰ ق. معتصم امام جواد علیه السلام را از شهر مدینه به بغداد آورد تا از نزدیک مراقب ایشان باشد. دسیسه چینی بعضی از درباریان باعث شد تا معتصم که خود نیز مایه ابراز هر نوع دشمنی با امام را در نهاد خو داشت در صدد قتل امام برآید. معتصم با دستیاری جعفر (پسرمأمون) و فریب ام الفضل، خواهر جعفر و همسر امام، مقصود پلید خویش را عملی ساخت. او با مسموم کردن غذا یا آب آشامیدنیِ حضرت، آن مولای بزرگوار را شهید کرد و جهانی را از فیض وجود آن خورشید عالم تاب محروم ساخت. این واقعه شوم، در ماه ذیقعده ۲۲۰ هجری اتفاق افتاد. امام جواد در هنگام شهادت بیش از ۲۵ سال و چند ماه نداشت. (۱۸)
کاظمین؛ تربت پاک پیکر پاک امام جواد علیه السلام را در میان اندوه پیروان و عزادارانش در کنار قبر نیای گرامی اش، امام موسی بن جعفر علیه السلام در گورستان قریشِ بغداد به خاک سپردند. (۱۹) این محل که مزار پاک شهدای علوی و سادات بود، پس از انتقال بدن پاک امام موسی جعفر از زندان بغداد، کاظمیه خوانده شد و پس از شهادت حضرت جواد علیه السلام و دفن ایشان در این محل، آن را کاظمین نامیدند. (۲۰) این شهر از دیر باز فرودگاه فرشتگان الهی، زیارتگاه عاشقان و ارادتمندان اهل بیت، پناهگاه درماندگان و ستم دیدگان و مأمن و مأوای مردمانی بوده است که حاجات خویش را از پرتو وجود آن دو امام گرامی می‌جسته‌اند.
درود و صلوات خداوند بر جواد الائمه علیه السلام، آن هنگام که با میلاد نورانی اش، جلوه زیبای مبارک ترین مولود را رقم زد و آن هنگامی که با قامت زیبای امامت خویش قیامتی از شکوه و جلال و عظمت الهی را متجلی ساخت و آن زمان که غروب غمگنانه و افتخار آفرین خویش تجلی بخش آیات جهاد و شهادت شد.
درس هایی از امام جواد علیه السلام
دوستی پایدار امام جواد علیه السلام: «دوست را با سه ویژگی به دست می آورند: انصاف در معاشرت، هم دردی[با دیگران] در خوشی و ناخوشی، و داشتن قلبی پاک و سالم [از گناهان]».
آزمون بزرگ امام جواد علیه السلام: «هر کس پیش از آزمودن کسی به او اطمینان کند، خود را در معرض هلاکت و عاقبت رنج آلود قرار داده است».
همراه ناصالح امام جواد علیه السلام: «از دوستی با شخص شرور بپرهیز که چون شمشیرِ برهنه است؛ منظره اش نیکو و اثر زخمش نازیباست».
کمال ایمان امام جواد علیه السلام می فرماید:«بنده هرگز حقیقت ایمان را به کمال نرساند، مگر آنگاه که دینش را بر هوس خود ترجیح دهد، و هرگز به هلاکت در نیفتد، جز زمانی که هوس خود را بر دینش ترجیح دهد».
ره توشه دوزخ امام جواد علیه السلام خطاب به داوود صَرْمی می فرماید: «ای داوود! مال حرام رشد نمی کند و اگر هم رشد کند، برای صاحبش برکتی ندارد، اگر از آن چیزی انفاق کند، پاداشی نخواهد دید و آنچه پس از خود بر جای می گذارد، ره توشه او به سوی دوزخ است».
تولّی و تبرّی امام جواد علیه السلام می فرماید: «خداوند به یکی از پیامبران وحی فرمود: دل بر کندن تو از دنیا، مایه آسودگی زودرس خود توست و دل بستنت به من، موجب ارجمندی تو نزد من خواهد بود. لیکن آیا به خاطر من با کسی دشمنی ورزیده ای و از بهر من با کسی دوستی کرده‌ای؟»
برترین عبادت امام جواد علیه السلام می فرماید: «برترین عبادت، اخلاص است».
معنای شرافت امام جواد علیه السلام در این مورد می فرماید:«شریفِ به تمام معنا، کسی است که دانشش مایه شرف او گردد».
دشمنی مکن امام جواد علیه السلام می فرماید: «با هیچ کس دشمنی مکن تا آنگاه که بدانی رابطه او با خدای تعالی چگونه است؛ اگر نیکوکار باشد، خداوند او را تسلیم تو نمی کند و اگر بدکار باشد، همین شناخت تو از او برای تو کافی است. بنابراین، با وی دشمنی مکن».
دوری از هوای نفس امام جواد علیه السلام: «کسی که از هوای نفس خود اطاعت کند، آرزوهای دشمن خویش را برآورده است».
رنگ خدایی امام جواد علیه السلام: «اعتماد به خدای بزرگ، بهای هر چیز گران و نردبان رسیدن به هر بلندایی است».
ملاک برتری امام جواد علیه السلام درباره برتری فردی بر فرد دیگر در نزد خدا می فرماید: «دو نفر گرد نیامدند، جز آنکه برتر آنها نزد خدا ادیب تر آنهاست». گفته شد: ای پسر رسول خدا! فضیلت او را نزد مردم فهمیدیم، ولی برتری وی نزد خدا چیست؟ حضرت فرمود: «او قرآن را همان گونه که نازل شده است و حدیث ما را آن گونه که گفته ایم روایت می کند، و در دعایش خدا را با شیفتگی و اصرار می خواند».
نويسنده: اصغر عرفان با تلخيص و اضافات
پي نوشت‌ها: ۱. ر.ک: مفاتیح الجنان (اعمال ماه ذیقعده). ۲. شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ص۹۷ (به نقل از ابن عیاش)؛ بحارالانوار، ج۵۰، ص۱۴. ۳. در برخی از نقل ها پانزدهم و نوزدهم رمضان سال ۱۹۵ ق نیز آمده است. ۴. عقیقی بخشایشی، چهارده نور پاک، چاپ اول، انتشارات نوید اسلام، ج۲، ص۱۲۱۱. ۵. همان، صص۱۴۱۳ - ۱۴۱۴. ۶. همان، ص۱۴۱۳. ۷. همان، ص۱۴۱۳. ۸. ر.ک: جعفر مرتضی العاملی، زندگانی سیاسی امام جواد علیه السلام، ترجمه سید محمد حسینی، ص۲۶. ۹. ر.ک: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۱، ص۵۳۸؛ کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۳۲۲. ۱۰. مریم، ۱۲. ۱۱. همان، آیات ۳۰-۳۲. ۱۲. سیره پیشوایان، ص۵۳۵ (با تلخیص و تغییر). ۱۳. ر.ک: سیره پیشوایان، ص۵۴۳. ۱۴. تذکرة الخواص، مکتبة الحیدریة، نجف، ۱۳۸۳ ق، ص۳۵۹. ۱۵. الصواعق المحرقه، الطبعة الثانیة، مکتبة القاهرة، قاهرة، ۱۳۸۵ ق، ص۲۰۵. ۱۶. الارشاد، مکتبة بصیرتی، قم، ص۳۱۹؛ روضه الواعظین، الطبعة الاولی، بیروت، ۱۴۰۶ ق، ص۲۶۱. ۱۷. سیره پیشوایان، ص۵۵۵ (با اندکی تلخیص و اضافه). ۱۸. ر.ک: پیشوایان علیهم السلام، ص۲۲۹ و سیره پیشوایان، صص ۵۶۳-۵۶۴. ۱۹. ر.ک: چهارده نور پاک، ص۱۵۳۸. ۲۰. پیشوایان علیهم السلام، ص۲۳۰.
