روزه به عنوان يک مقوله ديني و عبادي امري نيست که به چند دين محدود باشد و اثري از آن در ديگر اديان يافت نشود. شواهد تاريخي حاکي از آن است که اگر اختلافي هست در چگونگي و کيفيت توجه به آن است نه در اصل آن و در ميان اقوام مختلف در گذشته و حال، روزه و پرهيز جايگاه خاصي براي خود داشته و دارد. بخش نخست اين نوشتار به فريضه روزه در ديگر اديان پرداخت و اين بخش به شرح جايگاه اين فرمان الهي در اسلام اختصاص دارد
اشتراک گذاری :
مقدمه روزه عملي عبادي و هماهنگ با روح و روان انسان است كه در صورت تحقق دقيق با توجه به شرايط و معيارهاي يك روزه واقعي نتايج گراني را در امور روحي، رواني، معنوي، بهداشتي، اقتصادي و ... براي فرد و اجتماع به ارمغان مي‌آورد. روزه ظهور در پيروان اديان الهي دارد، چون ناشي از مبدا ايمان و امر خدا مي‌باشد و نيروي مقاومت را افزايش مي‌دهد تا انسان را به مقام تقوا برساند.
روزه ضمن وجوب در اديان الهي، انگيزه فطري نيز داشته زيرا بشر تعالي طلب كه نمي‌خواست تا سطح حيوانات پايين بيايد و يكسره محكوم تمايلات و شهوات حيواني گردد، روزه را وسيله و سپري براي مقاومت در برابر اين گونه تمايلات قرار داده تا خود را به كمال برساند. چنانكه پيامبر مي‌فرمايد: امت من وقت روزه گرفتن نيروي شهوت و هوا و هوس در آنها ضعيف شده و ديگر گرد اعمال زشت نمي‌گردند.
انسان ها با روزه دارى و با رهانيدن خود از دام هاى شيطان، خود را در مسير انبيا و ائمه(ع) قرار دهد. قرآن اين دستور را اين گونه بيان مى فرمايد: "يا ايها الذين امنوا كتب عليكم الصيام كما كتب من قبلكم لعلكم تتقون" سوره البقره؛۱۸۳: «هان اى كسانى كه ايمان آورده ايد، روزه بر شما واجب شد و اين دستور نه تنها درباره شما بلكه يك سنت الهى است كه به پيامبران گذشته و پيروان آنان نيز ابلاغ شده; پس روزه بگيريد. اميد است بدين سبب متقى گرديد.»
"صوم" در لغت به معناي خودداري از عمل است البته در معناي آن اين قيد را اضافه كرده‌اند كه به معناي خودداري از كارهاي مخصوصي است كه دل آدمي مشتاق آن باشد و اشتهاي آن را داشته باشد.
تاريخچه روزه تاريخ روزه، براي اولين بار در اسلام به سال۲ ه.ق مي‌رسد، زماني كه پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم پس از صلح حديبيه، راهي مدينه شدند، ايشان در مدينه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جايگاه خاصي براي روزه قائل مي‌باشد، تا آنجا كه در حديثي از پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم يكي از ستون‌هاي محكمي كه اسلام برآن استوار گرديده را، روزه‌داري در ماه رمضان مي‌شمردند. و در جايي ديگر يكي از سه ساحت بهره‌برداري از اسلام را روزه مي‌دانند.
روزه گرفتن تنها متعلق به دين اسلام نمي‌باشد، در قرآن كريم آمده: « ... روزه بر شما واجب شده، همانطور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» طبق اين آيه روشن مي‌شود كه روزه در همه اديان پيشين وجود داشته. خداوند براي شفاف نمودن بيشتر اين موضوع به ذكر نمونه‌اي از آن در قرآن مي‌پردازد، قرآن كريم به جريان تولد حضرت عيسي اشاره نموده و خطاب به حضرت مريم مي‌فرمايد: « .... اگر كسي از آدميان را ديدي، بگو براي خدا روزه نذر كرده‌ام.» البته روزه ايشان مستحبي بود كه به واسطه نذر واجب مي‌گشت اما از ديگر سو، پيام ديگر آيه عنايت خاصي است كه خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزيده خود سفارش مي‌نمايند.
تعريف روزه روزه از جمله اعمال عبادي است كه خداوند به آن امر فرموده است كه در آن، انسان در طول مدت معين و ساعات خاصي از شبانه روز، از خوردن و آشاميدن و ... در برخي موارد، حتي صحبت كردن دست مي‌كشد. روزه در گام اول عبارت است از حفظ شكم و شهوت از خوردن و آشاميدن و بهره گيري از غريزه جنسي و رعايت آداب ظاهري كه در توضيح المسائل‌ها بيان شده.
در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و ساير اعضا و جوارح از گناهان را دربر مي‌گيرد كه در صورت عدم رعايت آنها، روزه باطل مي‌گردد. اما همه اينها بهانه‌اي است تا انسان بيشتر به نفس خود توجه پيدا كند. هدف نهايي روزه، رسيدن به اين مرحله است كه آن روزه قلب از هموم دنيوي و افكار پست و نگهداري او از ماسوي الله مي‌باشد. علي عليه‌السلام مي‌فرمايد: «روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شكم است.»
شرايط روزه همانطور كه بيان گرديد، روزه دست كشيدن و خودداري از خوردن و آشاميدن است البته، آسان‌ترين چيزي كه خداوند بر روزه‌دار واجب نموده، همين امر مي‌باشد. اين حداقل كار، نيز تاثيرات خاص خود را در انسان مي‌گذارد، در حديثي از معصوم عليه‌السلام آمده: «با گرسنگي، مجاري شيطان را تنگ نماييد، كه او مانند خون در بدن انسان جاري است.» در همين راستا، پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم مي‌فرمايد: « كسي كه شكم خود را گرسنه نگه دارد، انديشه‌اش تربيت مي‌شود.» ايشان همچنين مي‌فرمايند: «با تشنگي و گرسنگي با نفس‌هايتان مبارزه كنيد، همانا پاداش اين كار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملي دوست داشتني‌تر از گرسنگي و تشنگي نزد خدا نيست.» ايشان همچنين فرمودند: «گرسنگي بكشيد و بر بدن‌هايتان سخت بگيريد، شايد دل‌هايتان خداوند متعال را ببيند.» «برترين شما روز قيامت، نزد خدا، كسي است كه گرسنگي بيشتري كشيده باشد و در خداوند متعال تكفر بيشتري نموده باشد.»
خداوند متعال به روحيه و طبيعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن براي بشر مقرر نموده است. احكامي هم براي روزه قرار داده تا اشخاصي نظير مسافر و بيمار، تحت فشار قرار نگيرند و بتوانند عوض آن را با فضاي روزه و يا اطعام به مساكين جبران نمايند. با همه اوصافي كه به عمل آمده، روزه تنها خودداري از خوردن و آشاميدن نيست، بلكه طبق احاديث، «بايد گوش، چشم، زبان، فرج و شكمت نيز روزه بگيرند. دست و پايت را نگه دار و بسيار سكوت كن مگر از خير. با نوكرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه بايد گوش و چشم تو نيز از حرام و زشتي روزه بگيرند. از جدال و آزار رساندن به نوكر خودداري كن و وقار روزه را داشته باش. روزي كه روزه هستي با روزي كه روزه نيستي بايد باهم فرق داشته باشند.»
آنچه از احاديث برمي‌آيد اين است كه روزه آدابي دارد كه در تحمل گرسنگي محدود نمي‌شود و خداوند اهداف بلندي را در آن قرار داده، به همين خاطر، پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمودند: « .... چه بسيار روزه‌داراني كه سودشان از روزه، تنها گرسنگي و تشنگي است.» همه آداب و اعمالي كه در ماه مبارك رمضان مورد توجه مي‌باشد فلسفه‌اي دارد. تا آنجا كه يكي از سخنراني‌هاي پيامبر اعظم صلي‌الله عليه و آْله و سلم به تبيين اين مقوله و اهميت ماه مبارك رمضان اختصاص يافته است. در بخشي از اين سخنان چنين آمده: « ... با تشنگي و گرسنگي خود در آن، گرسنگي روز قيامت را به ياد آوريد. به فقيران خود صدقه بدهيد، بزرگان خود را احترام كنيد، كوچكترها را مورد رحمت خود قرار دهيد و صله رحم را بجا آوريد. زبان‌هاي خود را حفظ كرده. ديدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نيست و گوش‌هاي خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نيست، نگه داريد. با يتيمان مردم مهرباني كنيد تا با يتيمان شما مهرباني شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه كنيد. هنگام نماز دستهايتان را با دعا به طرف او بلند كنيد، زيرا اين وقت، بهترين اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه كرده و هنگامي كه از بخواهد و با او مناجات نمايند، جواب آنان را مي‌دهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبيك مي‌گويد و اگر دعا كنند، دعايشان را مستجاب مي‌كند.»
از ديگر اعمالي كه پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم به آن اشاره نمودند شامل موارد زير مي‌باشد: استغفار، سجده و عبادت زياد، افطاري دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زيردستان، تكريم ايتام، خواندن نمازهاي مستحبي، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا. در راستاي اعمال مذكور كارهايي هم وجود دارد كه روزه‌دار را از انجام آن نهي مي‌نمايند. كارهايي كه هم روزه و هم وضو را باطل مي‌سازد، شامل: دروغ، غيبت، سخن چيني، نگاه شهوت انگيز، سوگند ناروا و دروغ. پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمودند: روزه سپري است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه كه روزه دار آن را به وسيله دروغ يا غيبت پاره نكند.
از ديگر شرايط روزه، رعايت اخلاق روزه‌داري است. در اين راستا، حديثي از پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم زينت‌بخش مي‌باشد، ايشان فرمودند: «كسي كه روزه گرفت، آن روز، ناداني و سبك سري نورزد و اگر كسي در مورد او ناداني كرد، نه به او ناسزا گويد و نه بدرفتار كند، بلكه بايد بگويد: من روزه دارم و زبان به زشتي باز نخواهم كرد.»
از جمله شرايط روزه «سكوت» مي‌باشد. پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمودند: «سكوت روزه دار، ستايش خداست.» و ثمره بزرگ سكوت، تذكر مي‌باشد. كه حكمت را به ارمغان مي‌آورد. در سوره مريم به صورت شفاهي به مقوله سكوت در روزه پرداخته . در اين سوره به حضرت مريم وحي مي‌شود: بگو براي خدا روزه نذر كرده‌ام، پس امروز با بشري سخن نمي‌گويم. در اين راستا حديثي از امام صادق عليه‌السلام مقوم بحث است. ايشان روزه‌دار را حتي از مجادله و سوگند راست منع مي‌نمايد.
همه شرايطي كه در مورد روزه ذكر گرديد، بايد در ظرف زماني خاص واقع گردد، زيرا تنها ماه مبارك رمضان است كه ماه برگزيده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهاي آن روزه بگيرند. هيچ كس، حق ندارد بدون دليل موجه شرعي، روزه اين روزها را ترك نمايد. آنچه ارزش روزه را مضاعف مي‌نمايد، واقع شدن آن در ماه مبارك رمضان است، ماهي كه قرآن در آن نازل شده و پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم در اين ماه شروع به تنزيل قرآن نموده.
پس از همه آنچه ذكر گرديد، شخص روزه دار، بايد شرايط روحي خود را براي روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق عليه‌السلام فرمود: « موقعي كه روزه مي‌گيري، خود را به آخرت، نزديك ببين و با خضوع و خشوع و شكستگي و خواري‌اش، مانند بنده‌اي كه از مولاي خود ترسان است. دلت را از عيوب و باطنت را از حيله‌ها و منكرها پاك كن و از هرچه غيرخداست. بيزاري جوي، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه كه شايسته است از خداوندي كه بر همه غالب است بترس. در روزهايي كه روزه مي‌گيري، روح و بدنت را به خداي متعال بده و قلب خود را براي محبت او و بدنت را براي عمل به دستوراتش و چيزهايي كه از تو خواسته ، آزاد گردان .... »
نتيجه روزه، معرفت به خداوند است و شكرگزاري از او بخاطر اينكه ما را هدايت نموده، كساني كه به اين مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظيمي مي‌رسند. ماه مبارك رمضان، بهترين فرصت براي كسب آمرزش خداوند است. پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمود: «هركس ماه مبارك را از دست دهد و آمرزيده نشود، خدا او را نيامرزد.»
آثار روزه روزه، آثار ظاهري و باطني فراواني را در پي دارد. روزه در حداقل و اولين پيامد، به انسان سلامتي مي‌دهد. البته، اين همه اهداف آن نمي‌باشد، هدف و اثر اصلي روزه در حديثي قدسي به خوبي بيان شده؛ «نتيجه روزه كم خوري و كم گويي است كه حكمت را به ارمغان مي‌آورد. حكمت نيز، معرفت و يقين را در پي دارد. وقتي بنده‌اي به يقين برسد، باكي ندارد كه چگونه روزگار را سپري كند در سختي يا آسايش و اين مقام خوشنودهاست.
هركس طبق خشنودي من رفتار كند، سه خصلت به او مي‌دهم: شكري كه ناداني همراه آن نباشد، يادي كه فراموشي نداشته باشد و دوستي‌اي كه دوستي مرا به دوستي آفريدگانم ترجيح ندهد. هنگامي كه او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستي او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم مي‌گشايم و علم آفريدگانم را از او پنهان نمي‌دارم؛ در تاريكي شب و روشنايي روز با او مناجات مي‌كنم... »
در پايان انساني كه به حقايق روزه دست يافته، به قرب و معرفت الهي نايل مي‌شود و خدا هيچ مانعي بين او و خود قرار نمي‌دهد كه اين مقام دوستان خداوند است.
كاربرد روزه در قوانين اجتماعي روزه وسيله‌اي براي تنبيه و تهذيب نفس است از اين رو، خداوند آن را براي بهبود عميق روابط اجتماعي داير نموده، در قرآن به كاربرد روزه درد و مورد قصاص و كفاره مي‌پردازد: الف- قصاص: از جمله كاربردهاي مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص مي‌باشد. خداوند مي‌فرمايد: «... در قصاص نفس غيرعمد مسلمان، كسي كه مال براي ديه ندارد، دو ماه پياپي ، روزه بگيرد كه بخشايشي است از ناحيه خداوند.» با اين آيه، دو ماه روزه، بر شخصي بي‌بضاعت كه توانايي پرداخت ديه را ندارد واجب مي‌شود.
ب- كفاره: از ديگر كاربردهاي روزه در فقه اسلامي در مقوله كفاره مي‌باشد، كفاره به معناي پوشاندن و عبارت است از عملي كه به گونه‌اي، زشتي معصيتي را بپوشاند. كفاره چيزي است كه گناه را بپوشاند.
ج- قسم: خدا قسم‌هايي را كه منجر به بستن پيمان مي‌شود، مواخذه نموده و كفاره اي براي آن تعيين مي‌نمايد. در مورد كسي هم كه استطاعت مالي ندارد، سه روز روزه را در نظر مي‌گيرد. تا با اين كار، عمل به سوگندها را محكم نمايد.
مورد ديگري كه قرآن از روزه به عنوان كفاره، اشاره مي‌نمايد آيه ۵۹ مائده مي‌باشد براي كسي كه در حال احرام شكار كند، در حالي كه استطاعت ندارد. «به جاي اطعام هر مسكين، يك روز، روزه بگيرد تا كيفر نافرماني را بچشد.» اين گونه خداوند، تنبيه لازم را اجرا مي‌نمايد.
سخن پاياني روزه، كلاس كسب تقوا است، تمرينى براى متقى شدن است. كدامين نتيجه و ثمره بهتر از اين كه انسان با روزه دارى، سعادت دنيا و آخرتش را تضمين كند. در يك حديث قدسى، پيامبر(ص) از درگاه خداوند سؤال مى كند: اولين عبادت كدام است؟ خداوند پاسخ مى دهد: روزه. آن گاه رسول اكرم(ص) مى پرسد: پروردگارا، نتيجه و ثمره روزه گرفتن چيست؟ خداوند در پاسخ مى فرمايد: نتيجه روزه، رسيدن به آگاهى قلبى و حكمت است و نتيجه حكمت، شناخت خداوند است و نتيجه معرفت و شناخت پروردگار، رسيدن به يقين كامل است; پس هرگاه بنده خدا به يقين رسيد، همه وجود و زندگى اش به خدا وابسته مى شود و زندگى اش اگر به سختى و يا به آسانى بگذرد، در او تغييرى ايجاد نمى شود. وقتى كه اين بنده عاشق خدا در حال مرگ باشد فرشتگان بر بالين او مى ايستند و از آب كوثر و شراب هاى بهشتى او را سيراب مى كنند تا سختى مرگش برطرف شود. سپس به او مژده اى بزرگ مى دهند و مى گويند: خوشا به حالت چه جايگاه نيكو و مقام عظيمى دارى! اينك به يك چشم بر هم زدن به دربار الهى پرواز مى كند و به مقام لقاءالله رسيده و بين او و خداوند بلند مرتبه هيچ پرده و حجابى باقى نمى ماند.
روزه باعث مى شود كه آدمى بر نفس سركش خويش لجام زند و تمايلات و خواهش هاى نامشروع و نامعقول نفس را تحت كنترل درآورد. ما وقتى به نقش خاص روزه در تهذيب نفس واقف مى گرديم كه بدانيم تمام آن چه را كه برخلاف مقام انسانيت در چهار گوشه جهان واقع مى شود، ناشى از خودخواهى ها و هواهاى نفسانى و تمايلات شيطانى است و تا انسان از اين اميال و شهوات رهايى نيابد، ظلم و ستم و فساد و قتل و غارت و گناه كارى ادامه خواهد داشت. روزه عاملى است كه انسان با استفاده از آن مى تواند بر خواهش هاى نفسانى غلبه كند و بر تمام اعضا و جوارح خويش حكومت براند و هوا و هوس هايش را تحت كنترل در آورد. انسان تا اسير تمايلات نفسانى است، هرگز روى سعادت و فلاح را نخواهد ديد، چرا كه هوا و هوس ها و دل بستگى ها و وابستگى ها، زنجيرهاى ثقيل و سهمگينى هستند كه روح آدمى را به اسارت خود در مى آورند و تا اين زنجيرها از هم نگسلد، روح انسان از قيد و بندهاى بردگى و اسارت رهايى نخواهد يافت. تمايلات نفسانى، دشمن (درون) انسان اند و غلبه بر اين دشمنان سركش، بسيار مشكل تر از غلبه بر دشمن (برون) است. سهل دان شيرى كه صف ها بشكند شيـر آن بـاشد كــه خـود را بشكند والسلام
نويسنده: زينب شريفي اسدي سايت: سازمان تبليغات اسلامي
